Өмнө өө тулгарах асуудал бүрт
Өөрийгөө Ол Нээ Илэрхийлж сур -Эс тэгвээс
Өрөөлийн үгэнд хөтлөгдөн "боол" мэт амьдрачихуй

Бурууг минь оносон үнэн үг сонсохуйд мэдсээр атал хоолойд тээглэх юм даа, гулигалгүй залгиж шингээж сурахсан
Бусдад бас бурууг нь чичилсэн хатуу үг тэвчиж чадалгүй хэлчих юм даа, зөөлөн хэлж шингээлгэж сурахсан

Хэлцэх үед уралдаж ярихаасаа өмнө ухаж тунгааж харьцуулж бай, үзлээ өөртөө тэгэж батжуул
Хэлэхээсээ өмнө элдэв асуултад түгдэрч ээдрэхгүй хариулттай бай, үнэмшилийг бусдад тэгэж төрүүл

Сайн үйл нөхөрлөлөөс Саар үйл дайсагналаас

Сайнгүй Муу хүн, Муугүй Сайн хүн гэж үгүй
Сайныг нь олж харж магтан урамшуулваас Нөхөрлөл үүдэхийн эх
Саараар нь дуудаж уурлуулан бухимдуулваас Дайсагнал үүдэхийн шалтаг

Надад тоолж барамгүй муу шинжүүд бий, би мэднэ - Зөвхөн намайг зэмлэ
Надаас ганц ч болтугай сайн шинж олж харваас тэр нь миний ард түмний надад өвлүүлсэн өв - Тэднийг минь магт

Сэтгэ зүтгэ

Британи улсад ажиллаж суралцаж хийж бүтээж явсан, яваа Монголчуудтайгаа ярьж хөөрснөө Британий Монголчууд нэртэй булан нээн Блог дээрээ оруулж байхаар шийдэв. Энэ булангийн маань анхны бичлэгээр энэ сэдвээр анхлан хийсэн ярилцлагаа орууллаа. Ярилцлагыг 7 жилийн тэртээ 2001 оны 9 сард анх танилцсан, өдгөө өрх гэрээрээ дотно сайхан нөхөрлөж яваа Батсаа андаасаа авч Цахим Өртөө сүлжээгээр олонд хүргэж байжээ.

С.Батсайхан
Дундговь аймгийн Эрдэнэ-Далай сумын харъяат, Малын эмч мэргэжилтэй, Их Британий Рийдин хотноо Мастерийн зэрэг хамгаалсан

Єнгєрсєн хавардаа 4 сарын їед санагдана, орой гаднаас дєнгєж орж иртэл утас жингэнэв, авбаас “Хєєе, цаана чинь нэг Монгол залуу зудад нэрвэгдсэн малчин тїмэнд туслахаар 100,000 паундны тусламж олсон байна.” хэмээн сїлжээний анд Д.Чинбат дуулгаад “ хоюулаа очиж уулзая. Сїлжээндээ сонин дуулгая. Рийдингийн Их сургуульд Мастер хийж байгаа Батсайхан гэдэг залуу гэнэ.” хэмээн санал болгосноор хэд хоногийн дараа бид хоёр Рийдинг хотын зїг хурдалж зам зууртаа машин тэрэг маань эвдэрсэн ч, “за зорьсон юм гїйцээчихье” гэж ярилцаад машинаа замын хажуу руу гаргаж орхичихоод цааш 2 цаг гаран явган алхсаар шєнє дунд болж байхад хїрч, тэрхїї “дуулиант хэргийн” эзэн, хэнтэй ч яриа хєєрєєтэй, нїдээрээ инээсэн, шавилхан биетэй, єєрийнх нь хэлдгээр “Эх Монголоо хэмээхээр цєс нь хавиргаа дэлдэж явдаг” энэ эртэй очиж танилцаж байв. Єрєєнийхєє ханан дээр “Залуудаа махаа идэж байж юм сурчихаад хєгширсєн хойноо шєлийг нь ууж суух сайхан. Бямбын Ринчен”, “ Адуу шиг орой унтаж, шувуу шиг эрт бос” гэх мэт їгїїдийг бичээд хадчихсан, бид бас цаашлуулж “их дайчин эр байх нь ээ” гэвэл “аа тийм хє, жаахан ядармаар шантармаар болвол энэ їгнїїдээ харахаар хїч ороод явчихдаг юм.” гэж байсан нь нэгийг бодогдуулж билээ. Бид шєнєжингєє ярьж хєєрч, мань эрийн “Монголчуудаа ирнэ гэхээр хийсэн юм.” хэмээн гаргаж ирсэн хуушуур боорцгийг гэдэс мэдэн цохиж, биллярд тоглон, шар айраг шимж жир сайхан танилцахын хажуугаар тэрхїї тусламжийн мєнгийг хэрхэн яаж олж авсныг нь яриулан “бид сїлжээнийхээ дэргэд сэтгїїл гаргаж байгаа (Цахим улаач анхны дугаараа л онлайн хэлбэрээр дєнгєж гаргаж байсан цаг) таниас ярилцлага авч тавимаар байна” гэхэд “єє бололгїй яахав” хэмээж байсан юм. Тїїнээс хойш багагїй хугацаа єнгєрч цаг завны тохироо бїрдэхгїй байсаар єдийг хїрчээ. Ингээд С.Батсайханыгаа ном эрдмээ дуусгаад нутгийн зїг хїлгийн жолоо залах дєхєєд буй їед нь таарч уншигч та бїхэндээ эчнээ амласнаа биелїїлэн сонорыг тань мялаахаар эрхэм андтайгаа е-мэйлээр холбогдон энэхїї ярилцлагыг бэлдэн хїргэж байна. Хїн сэтгэл байгаад, сэтгэж чадаад зїтгэл гаргаваас ганц гэж ганцаарддаггїй юм байна гэдгийг та энэ ярилцлагаас олж харах болов уу хэмээн найдна. Тиймээс ч энэхїї ярилцлагыг ”Сэтгэ, Зїтгэ” хэмээн нэрийдэв. Таалал оршиг.

1. За хє эрдмийн хур шим арвин байна уу даа?

Арвиндаа хє. Єнгєрсєн оны єдийд мал эмнэлгийн чиглэлээр мастерийн зэрэг хамгаалахаар анх ирж байсныг бодвол эрдэм ном амжилттай болж єнгєрчээ. 9 сарын 15-нд буюу Монгол тооллоор Дашням Балжинням давхцсан намрын дунд сарын 17-ны єдєр Их Британийн Вант улсын тэнгэр дор "Шїлхий євчний эдийн засгийн хохирлыг тооцож цаашид баримтлах бодлого боловсруулах нь" сэдвээр мал эмнэлгийн халдварт євчин судлалын чиглэлээр Мастерийн ажлыг хамгаалсандаа их баяртай байна.

2. Номоо амжилттай дїїргэн эрдэм євєрлєн буцаж буйд тань баяр хїргье. Рийдингийн Их Сургуульд хир олон Молнголчууд суралцдаг вэ? Мал эмнэлэгийн чиглэлээр манайхтай гайгїй сайн холбоотой байдаг газар гэж сонссон юм байна.

За их баярлалаа. Манай Рийдингийн их сургууль бол хєдєє аж ахуйн чиглэлээр нэртэй сургууль. Єнгєрсєн хичээлийн жилд тус сургуульд Монголоос ганц “дайчин” байсан нь би. Ер нь миний ємнє Монголоос хоёр хїн тєгсєж нэг нь Англи хэлний чиглэлээр Саранчимэг гэж (Тусгай Зориулалттай Англи Хэлний Сургуулийн захирал), нєгєє нь Єлзийжаргал гэж хїн ХАА-н эдийн засгийн чиглэлээр тус тус Магистрийн зэрэг хамгаалсан юм билээ. “Монголын мал эмнэлгийг бэхжїїлэх” Европийн Холбооны тєсєл гэж 1993 оны сїїлээс 1996 он хїртэл хэрэгжиж байсан. Энэ їеэс Рийдингийн Их Сургууль бидэнтэй холбоотой ажиллаж ирсэн юм. Тэр їед миний мэдэхийн 8 Монгол малын эмч энд богино хугацааны дамжаанд суралцахаар ирж байлаа. Би бас тэд нарын нэг нь байж 96 онд энэ сургуульдаа 3 сар ном сонсоод буцсан юм.

3. Та єнгєрєгч євєл Монгол оронд тохиолдсон хїнд бэрх нєхцєлд єєрийн Англи найз нєхдийн хамтаар тєсєл бичин 100,000 паундын тусламжийг эх орондоо, малчин тїмэндээ хїргэснийг тань олон тїмэн, ялангуяа Цахим Єртєє сїлжээний хамт олон олж мэдэн гайхан бахдаж байлаа. Та энэ их хэмжээний тусламжийг чухам яаж олж авч чадав аа? Энэ талаараа жаахан дэлгэрїїлэн сонирхуулвал их сонин байна.

Би тїрїїнд ганцаараа тэр сургуульд бїтэн жил боллоо гэж хэлсэн. Интернетэд орж нутаг орныхоо тухай сонсох, Цахим Єртєє сїлжээнд нэвтэрч нєхєдтэйгєє санаа бодлоо солилцож суух нь л надад хань болж байсан юм. Гэхдээ Цахим Єртєєг мэдэлгїй явсаар Чинбат та хоёртой уулзасны дараа л элссэн дээ. Нэг удаа Интернетэд ороод хартал Дундговийн тухай мэдээ байсан. “Мал олноор їхэж байна. Їхсэн малыг задалж їзэхэд ходоодноос нь шороо, чулуунаас єєр зїйл гарахгїй байгаа” энэ тэр гэсэн зїйл бичигдсэн байв.

Малчны хотонд хїїхэд насаа їдэж, дээр нь малын эмчийн хувьд, бїр тэр аймгийн мал эмнэлэг, хєдєє аж ахуйн газрыг сайн муу нэртэй 3 жил удирдасны хувьд энэ мэдээг уншаад сэтгэл их євдсєн. Єєрийн эрхгїй нэг л мэдэхэд муу ядуу оюутан 100 мянган тєгрєгийн тусламж їзїїлье гээд “Ардын Эрх” сонинд и-мэйл биччихсэн байсан даа. Дараа нь, энэ бол надад их мєнгє ч тэр олон ядарсан хїнд юу болохов гэж бодсон. Яаж илїї мєнгє олох вэ, ямар арга байна гэж хайж эхэлсэн. Санаанд ойр байгаа нь єєрийн найз Давид Хадрилл (David Hadrill)-даа е-мэйл бичиж энэ талаар дуулгаад санаа бодлоо солилцьё гэдэг бодол байв. “Монголын мал эмнэлгийг бэхжїїлэх” Европийн Холбооны тєсєл хэрэгжиж байсан тэр їеэс бид бие биенээ мэддэг юм. Би тїїнд єєрийнхєє хирээр, малчиддаа тусламж їзїїлсэн талаар, мєн Монголын хэд хэдэн аймагт байдал хїнд байгаа тэр тусмаа миний тєрсєн нутагт аюул болж байгаа талаар бичсэн. Найз маань ч зарим мэдээлэл хэдийнээ олоод авчихсан байж. Тэгээд л хоёулаа тєсєл хийгээд їзье гэж тохирсон. Тєслєє тїїний хамтран ажилладаг “Вет-Айд” (Vet-Aid) гэдэг байгууллагаар дамжуулан “Бруук Хоспитал оф Хорсэс” (Brooke Hospital for Horses) гэдэг олон нийтийн байгууллагад єргєн барих саналыг Давид маань гаргасан. Тєслєє гурвуулаа хийлээ. Давид Хадрилл маань мал эмнэлгийн зєвлєгч ажилтай, Брайтон (Brighton)-д амьдардаг. Мань хїн тэндээ голлон хийж байсан. Би бас нэг найзтайгаа (Nick Short –тэр їед Рийдингийн Их Сургуульд багшилж байсан. Одоо Лондонгийн Royal Veterinary College-д багш) Рийдинг-д тєслєє бичээд л хоорондоо зай завгїй е-мэйлээр харьцаж байсан. Хэдїїлээ хоорондоо утсаар ч їргэлж ярина. Тэд маш шаргуу ажиллаж мєн ч их зїтгэсэн. Хїний хїн тэгэж байгааг харахаар баярлаад барах юм биш. Миний л нєгєє амласан мєнгє ойр зуурын юманд аль хэдийнээ зарцуулагдсаныг бодоход, тэднээс бол чамгїй хэмжээний зарлага хувиас нь гарсан байх ёстой. Сїїлийн шєнє хэдїїлээ шєнийн 4 цаг хїртэл сууж тєслєє гїйцээлээ. Маргааш нь Давид маань тєслєє єргєн барьсан юм. Бид хоёр Рийдинг-ээс юу болж байгаа бол гэж чагнаад л. Бид 100 мянган паунд гэж тєслийнхєє дїнг тооцсон боловч 50 мянган паунд олдвол дээдийн заяа гэж бодож байсан юм. Гэтэл тэр єдрийнхєє їдийн цайны цагаар Давид маань самсаа шархираасан мэдээ дуулгасан юм даа. “100,000 паунд бїтлээ “ гэж.


Тєслийн ахлагч Х. Давидын намт
“Санаа зєв бол заяа зєв” гэдэг. Хїний газар гїний нутагт хар амиа бодож довоо шарлуулалгїй, ядарсан олондоо яаж туслая даа гэсэн сэтгэл маань сайхан сэтгэлт найз нєхдийн минь тус дэмжлэгээр бїтэж “Brooke Hospital for Horses” гэдэг буянтай байгууллага 100,000 паундын тусламжийг Монголын маань ядарсан малчдад їзїїлсэнд магнайгаа тэнийтэл баярлаж билээ. Тийм юм гэнэт бїтэхээр чинь ер нь нэг хэсэг л элий балай болж, баярлах догдлох, гайхах балмагдах зэрэгцдэг юм билээ. Хэн нэгэнд хэлмээр байдаг. Рийдинд ганцаараа болохоор хэн рїїгээ ч гїйхэв. Хэсэг л итгэж чадахгїй байсан даа. Ямар сайндаа Манчестерт сурч байсан найз руугаа утасдаж 100,000 бїтчихээд байхад л “50,000 паунд бїтэх шиг боллоо “гэж хэлж байхав.

4. Тэр их тусламж єгдєг буянтай байгууллагынхаа талаар товч танилцуулаач.

1934 онд Geoffrey Brooke гэдэг эмэгтэйн їїсгэл санаачилгаар байгуулагдсан 60 гаруй жилийн тїїхтэй, адуу, илжиг, луус хамгаалах эмчлэх (charity) байгууллага юм. Лондонд тєв нь байрлаж байнгын їйл ажиллагаагаа Египет, Пакистан, Жордан, Энэтхэгт явуулдаг. Жилд дунджаар 500,000 адуу, илжиг, луусанд їнэгїй эмчилгээ їзїїлдэг. Нэг малд ноогдох эмчилгээнийх нь дундаж зардал нь 2 доллар байдаг гэнэ билээ. Их Британи дэлхийн 1-р дайны сїїлчээр Египетэд 20 мянган адуу зарсанд Miss Brooke гуай их дургїйцэж байсан бєгєєд тэр адууны зарим нь Кайрын гудамжинд яс арьс болчихсон зовж явсныг хараад тэдний зовлонг нимгэлэх, адууг хамгаалахад тус нэмэр болог гэж энэ буянт байгууллагыг їндэслэсэн тїїхтэй.

5. Та тусламжийг хїргэж єгєхєєр очиж малчин тїмнийхээ тухайн цаг їеийн байдлыг нїдээр харж явсан. Тэр їеийн байдал ямархуу байв. Тусламжаа ямар хэлбэрээр малчин тїмэндээ хїргэсэн бэ?

Ёстой л нїд хальтарч єр євдєм байсан. Давид маань гаслаад л явсан. Хот айлын хаяанаас авахуулаад замын дагуу туждаа малын хїїр сэг зэм. “Зудын нохой тарган” гэдэг, нохой шиг тарган амьтан тэр їед хараагїй. Тусламжийн нилээд хэсэг нь хамгийн их хохирол хїлээсэн Дундговь аймгийн малчдад очсон. Тэр їед бас дотроо бодож байсан зїйл бол нэгд, миний аав, ээж, ах дїїсээс авахуулаад тэр нутгийн хїн мал тэгж їзээгїйгээ їзэж, їйл тамаа эдэлж байхад нутгийнх нь нэг муу хїї энд сурах гэж ирээд тийм хэмжээний тусламж (ядарсан хїн бїрт єгнє гэвэл хїрэлцэхгїй ч энэ нь их мєнгє!) найз нєхдийнхєє хамт аваад очдог ерєєлтэй л юм даа гэж. хоёрт, бид нар 3 сарын сїїлээр очсон. Бидний тусламж їл ялиг оройтож уу дээ гэж санасан. Тусламжийг малын євс тэжээл хэлбэрээр тараасан. Бэлэн мєнгє єгчихвєл хїрэх эзэндээ хїрэхгїй байх вий гэж бас эмээсэн.



Дундговь аймгийн Бага чулууны орчим хаваржиж байсан
Дэлгэрцогт, Луус, Сайнцагаан сумдын харъяат хот айлуудад
6. Тэр євс тэжээлийг тэгээд хаанаас олж хїргэж байсан хэрэг вэ? Улсын тэжээлийн нєєцийн сан шавхагдчихлаа гээд байгаагїй билїї.

Биднийг очих їед улсын нєєцийн євс тэжээл дууссан, байгаа жаахныг нь хатуу хяналтын дор тарааж байлаа. Євс тэжээлийг Дамбадаржаа, 7-н буудал, Хайлааст, Толгойтын ойролцоо байсан євс тэжээлийн цэгийн хувийн худалдаалагчдаас, хуурай сїї, шар будаа гэх мэт сїї орлох тэжээлийг Тєв зах, Барс Импексээс ачуулж байв. Цаг хугацаа, тоо хэмжээгээ яг таг тогтсон хувийн худалдаачид маань худлаа хэлэх, тохирсон цагтаа ирэхгїй байх, зарим євс тэжээл ачиж явсан жолооч нар маань зам зууртаа архи ууж ажил цалгардуулах зэрэг зохисгїй зїйлс нэг бус удаа гарч байсан.

7. Тєсєл боловсруулах нэг хэрэг, тэр нь хэрэгжих гэдэг бас нэг хэрэг. Анх бодож тєлєвлєж байснаас тань єєрєєр хэрэгжсэн, санаанд тань хїрэхээргїй эсвэл ийм юмыг нь ингэж тєлєвлєсєн бол дээр байж дээ гэж бодогдсон зїйл их байсан байх.

Би ардаа хичээлтэй, миний найз ажилтай болохоор би Монголд 21 хоноод, манай найз 10 хоноод л наашаа эргэж ирсэн. Аймаг, сум орны удирдлагад нь найдаад зааж сургаад орхисон. Анхаарах зїйл их байна. Саар юм ч их гарсан байна лээ. Дундговийн асуудлыг хариуцаж байсан учраас тєслийн ажлыг дїгнэсэн илтгэлийг би ердєє энэ 10 сарын дундуур хїлээн авлаа. Тэнд бичигдсэн зарим хїмїїсийн хариуцлагагїй байдлыг уншаад их гонсгор байна. Тусламжийг одоо болтол тараагаагїй, зарах гэж зоорь саванд хадгалж байсан гэх мэт баримт бичигдсэн байна. Юу гэсэн їг вэ? Намайг байг гэхэд энэ сайхан сэтгэлт Англичуудыг, тэр буянт байгууллагыг яаж ингэж хуурч болох вэ? Бидэнд ичих сэтгэл, эргээд гуйх нїїр байхгїй гэж її! Тусламжийг тараан хуваарилах асуудалд хариуцлага алдсан хїмїїст л дээрхи асуултыг тавъя. Тэнд бас їр бїтээлтэй, їнэнч шударга ажилласан хїмїїс бий.

8. 100,000 паунд буюу тэр їеийн ханшаар бол 170 орчим сая тєгрєг гэдэг манай ядуухан орны хувьд их хєрєнгє. Мэдээж та шагнал хєлс горидож їїнийг бїтээгээгїй. Гэхдээ засаг тєр маань таныг болоод хамтран ажилласан нєхєд, тусламж їзїїлсэн эндэхийн байгууллагыг хир урамшуулав даа.

Яруу найрагч Б.Лхагвасїрэн гуайн хэлснээр
“Дутуу билээ гэж аргаа баралгїй
Дундуур билээ гэж єрєєлийхєєр нєхєлгїй” л явъя гэж боддог нэгэн.
Англид ноднин ирчихээд гэрээдээ захидал бичлээ. Тїїндээ “хїн гэдэг нь зуны ялаа шиг, хєгжил гэдэг нь дээд цэгтээ тулсан” тийм л орон байдаг юм байна гэж бичсэн юм. Тэгсэн хєдєє амьдардаг ээж минь “хїн явах болов уу борц єгч явуулах юмсан” гэжээ. Намайг л тэр олон хїн дунд єлсєж яваа болов уу гэж санасан шиг байгаа юм. Гэтэл хїї нь тєсєл аваад ядарсан олондоо євс тэжээл тараагаад очлоо. Миний аав ээж, ах дїїгээс эхлээд зовсон ядарсан малчдын маань баярын нулимс цийлэгнэсэн нїдийг харж баярлаж талархсан їгийг сонсохоос илїї хїндэтгэл гэж надад хаа байхав дээ. Би энэ Монгол улсад их єртэй хїн. Би яахав ээ. Дундговь аймгийн Засаг дарга Хїїхэнбаатар, манай тєслийн ахлагч Давид Хардилл-ийг хїлээн авч халуун хошуут морь бэлэглэж, “Brooke Hospital for Horses” байгууллагад баярын бичиг гардуулсныг эс тооцвол миний нєхєд болон тэр буянт байгууллагад Монголын Засгийн газраас албан ёсоор баярлаж талархаснаа одоо болтол илэрхийлээгїй л байгаа болов уу гэж бодож байна. Ямар сайн даа би морины сийлбэр найзаасаа худалдан авч тэр байгууллагад дурсгал болгон єгч байхав дээ. Би тїїнийг Монгол улсын Засгийн газар єгч байна гэж хэлж болохгїй шїї дээ. Харин Монголд суугаа Их Британы элчин сайдын яам манай тєслийг їнэлэн дїгнэж тєсєл амжилттай хэрэгжихэд бїтээлчээр оролцсон гэж намайг урамшуулсан тухай найзаасаа (Давид) сонссон. Энэ завшааныг ашиглан Монгол дах Их Британийн Элчин сайдын яамны бїрэлдэхїїн, болон элчин сайд асан, хатагтай Кау Cooms гуай нарт баярласнаа илэрхийлж ажлын их амжилт хїсье.

9. Ингэхэд та єєрєє албан ёсоор ийм хэмжээний тусламж ирлээ гэдгийг нь засаг тєрд мэдэгдээгїй юм биш її? Ер нь тэр їед та эрх мэдэлтнїїдээс ямар албаны хэнтэй нь харьцаж байв?

Энд тєсєл хийх хугацаанд интернетээр орж ирсэн мэдээлэл маань бидэнд зарим талаар хангалтгїй байсан. Яг газар дээрээ юу болж ямар байдалтайг мэдэх гэж УИХ-ын гишїїн асан Жамъяангийн Отгонбаяр, ХААЇ-ийн сайд асан Чойзонгийн Содномцэрэн гуай нартай харилцаж хэд хэдэн удаа бодит мэдээлэл солилцож байлаа. Монголд очсон хойноо ч эдгээр хїмїїстэй уулзаж ярилцаж байсан.

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээр бол єєрийн биеэр ярилцлага энэ тэр єгч байсангїй. Тэр їед ажил шахуу зав тун бага байсан тул їнэндээ боломж ч байгаагїй. Анд нєхдийнхєє тус дэмээр амжуулсан тэр ажлынхаа талаар албан ёсоор ярилцлага єгч буй минь бид хоёрын энэ "цахим яриа" л болж байна даа.

10. Энэ тусламж олон арван малын амийг аварч, тэрхїї хїнд бэрх зудад зїдэрсэн тїмэн олны бие, сэтгэлийн зовлонг бага гэлтгїй нимгэлсэн байж таараа. Энэ талаар магадгїй тєсєл дээрээ тусгасан байх. Багцаа тооцоо бий бол сонирхуулахгїй юу.

Хэдий хэмжээний юм аймгуудад хїргэгдсэн талаар багцаа тоо хэлье. Миний мэдэж байгаагаар нийтдээ 800-гаад тонн євс, хивэг, шар будаа, хуурай сїї зэргийг Дундговь, Тєв, Увс, Завхан, Баянхонгор аймгуудад хїргїїлсэн. Дээр нь эдгээр аймагт малын паразитын эсрэг їйлчилгээтэй амэмийн бодис хїргэгдэн очсон. Жишээ хэлэхэд, зєвхєн Увс аймагт л гэхэд 8 сая тєгрєгийн эмийн бодис очсон гээд бодох хэрэгтэй. Миний хариуцан ажилласан Дундговь аймагт 20 тонн євс, 175 тн хивэг, 8.8 тн шар будаа, 3.5 тн хуурай сїї, 1тн загасны тос зэрэг тусдамжийг буюу тээврийн зардлыг нь оруулахгїйгээр бодоход 40 гаруй сая тєгрєгийн тусламж хїргэсэн.

Эдгээр тусламж чухам хэдэн малын амийг аварсан гэдгийг хэлэхэд хїндрэлтэй юм. Тусламжийг хэрхэн їр єгєєжтэй зарцуулснаасаа бас их юм хамаарна шїї дээ. Тусламжийг гардан авсан малчин тїмний хувьд гадаадын сайн санаат ахан дїїс маань ядарсан їед тус болж буйг ойлгож мэдэрч цаг їе хэдий хїнд байсан ч сэтгэлд нь бага ч болтугай гэрэл гийсэн байх аа. Уулзаж учирсан олон тїмний баярын нулимснаас ч энэ бїгдийг харж байсан.

11. Энэ зун ч хур бороо бас л хожуу бууж, мал тарга тэвээргээ тєдийлєн бїрэн гїйцэд авч чадалгїй цастай залгаж буй дуулдлаа. Зуд арай ахин нїїрлэхгїй байгаа даа.

“Амны билгээс ашдын билэг” гэдэг. Гэхдээ зуд дахин нїїрлэхгїй гэсэн нотолгоо байхгїй. Манай аймгийн зарим сум энэ жил гантай байсан. Мал тарга тэвээргээ эрт авч чадаагїй. Жаал єєхєн тарга авсан бол авсан байгаа байх. Юмыг яаж мэдэхэв тэгээд ч єнгєрсєн зудны гамшиг арилаагїй байгаа болохоор Англи улсад байгаа цагаа ашиглаж мєн энэ талын юм хєєцєлдєж байна.

Кембриджид амьдардаг 72 настай тэтгэвэртээ гарсан архелогич John Pirie гэгч буурал євгєнтэй уулзаж ярилцсан. Энэ хїн маань “Кембридж-Монголын зудын гамшигтай тэмцэх хєдєлгєєн”-ийг санаачилсан. Хєдєлгєєн маань Кембриджийн их сїргуулийн “Монгол-Ємнєд Ази судлалын тєв”-ийн эрдэмтэдтэй хамтран ажилладаг. Дундговь аймагт ирэх 3 сард тодорхой хэмжээний тусламж їзїїлэхээр їйл ажиллагаагаа єрнїїлээд явж байна. Бидэнд зарим бизнесийн байгууллага, сайн санаат Англи ард иргэдийг уриалах гээд хийх ажил их байна. Тэр євгєн маань бїх ачааг їїрч байна гэхэд болно. Сонирхуулахад манай Цахим Єртєє сїлжээний гишїїн Др. Давид Снийт уг тєвд ажилладаг юм билээ. “Будаатай цай сайхан шїї, Батсайхаан” гэчихсэн ярьж байсан. Монголд олон очсон, хєдєє гадаа ажиллаж амьдарч їзсэн, Монголоор их сайн ярьдаг хїн билээ.

Ямартай ч Brooke Hospital for Horses, Vet-Aid гээд Англид байдаг Засгийн газрын бус байгууллагуудтай сайн харьцаатай болсон. Англичууд мєнгє нь багтаж ялдсандаа бидэнд тусламж єгєєгїй шїї дээ. Тэр бол хїмїїнлэг нигїїлсэнгїй сэтгэлийн їр нєлєє. Англичууд ч гэсэн нийгмийн эрїїл мэнд, тээврийн салбар гээд мєнгє санхїї асар их шаардлагтай байгааг, Засгийн газраасаа їргэлж хєрєнгє мєнгє шаардаж байгааг энд амьдардаг Монголчууд єдєр бїр л харж байдаг. Бид гуйдаг нь тэд єгдєг нь гэсэн сэтгэлгээ суучихаж болохгїй.


Жон Пириэ-гийн хамт "London eye"-ийн дэргэд

12. Та хєгжилтэй орны мал эмнэлэг, малчин тїмний энэ цаг їетэй хэрхэн хєл нийлж буйг ойроос харлаа. Манай малчин тїмэн тэнгэр хангайдаа залбиран малаа шїтэн амьдарсаар олон зууныг элээжээ. Их л ялгаа байгаа байх. Бид яавал ер нь мал аж ахуйгаа їр єгєєжтэй хєгжїїлж улс орныхоо эдийн засгийн єсєлт хурдацад хувь нэмрээ оруулж чадна гэж бодож байна даа.

Єєрийн нїдээр харж байхад тэнгэр газар шиг, тэмээ ямаа шиг ялгаатай байна л гэдгийг олж харлаа. Гэхдээ манай улсын мал эмнэлэг ариун цэврийн тєв лаборитари, эрдэм шинжилгээний хїрээлэн талдаа их ахиц гарч дэвшиж байгааг їгїйсгэж чадахгїй. Энгийн жишээ гэхэд Япон улсын “Жайка” (JICA) байгууллагын тусламжаар мал эмнэлэгийн эрдэм шинжилгээний хїрээлэн єнєєдєр танигдахгїй болтлоо єєрчлєгдсєн. Олон олон залуус Японд мал эмнэлэгийн нарийн мэргэжил эзэмшсэн. Одоо аймаг орон нутгийн мал эмнэлгээ хєгжїїлж, хїмїїсийг нь цэнэглэх шаардлагатай болж байгаа.

Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай орны хувьд бэлчээрийн мал аж ахуйгїйгээр Монгол орныг хэзээ ч тєсєєлж болохгїй гэж би боддог. Бидэнд ашиг шим єндєртэй, тэсвэрт чанар сайтай мал л хэрэгтэй. Тєв суурийн газрыг тїшиглїїлэн байнгын маллагаатай, єндєр ашиг шимт сїїний чиглэлийн фермерийн аж ахуй байгуулан хєгжїїлэхийг цаг їе биднээс шаардаж байгаа.

13. “Малчин тїмэн маань сэтгэлгээндээ єєрчлєлт оруулах хэрэгтэй байна” хэмээн та нэгэнтээ Цахим Єртєє сїлжээгээр саналаа бичиж байсан. Орчин нь бїрэлдэхгїй бол сэтгэлгээ нь єєрчлєгдєх болов уу?

Ахуй ухамсараа тодорхойлдог гэж ярьдаг боловч орчинг бїрдїїлнэ гэвэл бидний энэ яваа нас лав хїрэхгїй. Би бол тэр зуданд мянгаараа їхдэг яс чанар муутай малаа тэсвэрт чанартай 500 мал болгооч, нєгєє муу 500-гаа євс тэжээл болгож, малаа эрсдэлээс хамгаалах єв хєрєнгє болгож єєрсдийнхєє амьдралыг дээшлїїлэх тал дээр анхаараач л гэж хэлсэн юм. 1000 малтай байж цуйван хийж идэхгїй хїн байдаг гэж дуулсан байхгїй юу. Тэр хэцїї еэ? Тэгсэн хэрнээ зуданд бол хэд їхсэн ч тоохгїй. Энэ бол їнэнд ойрхон хар жишээ. Би тэд амьдрахын тулд малаа адгуулан маллаж байгаа гэж боддог. Гэтэл зарим хїмїїс єнєєг хїртэл мал маллахын тулд амьдарч байгаа юм шиг байх юм. Малчин єрх бїр бид яаж бусад шиг баян болох вэ л гэж бодож ажиллах хэрэгтэй. Нэгэнт тэдний амьдрал сайн бол тэд єєрийн мэдэлгїй улсынхаа хєгжилд хувь нэмрээ оруулаад явах болно.

14. Тэр 1000 малынхаа 500-г нь золигт гаргаж чаддаг сэтгэлгээг яaж суулгах вэ? манайхан чинь бїр “хонь 1000 хїрэхээр алж идэх юм олддоггїй” гэдэг биш билїї.

Манай євгєдийн хорь гучин бод, дал наян богийн їнэтэй хєєрєг бариад байдаг маань, цэвїїн цаг тохиоход тэр нь аминд минь орно гэсэн сэтгэлгээнээс нь їїдэлтэй юм шиг надад санагддаг. “Гаднаа байгаагаа гэртээ хийгээгїй, гэртээ байгаагаа гэдсэндээ хийгээгїй хїнийг ямар юмтай хїн гэхэв” гэж ч хэлдэг. Євгєдийн энэ л сэтгэлгээн дээр сууpилуулж єнєє їеийн (хувьсгалаар мал авсан тєв суурин газрын хїмїїс л дээ) малчдыг ухуулж хэлж, їзїїлж харуулж л ийм сэтгэлгээг суулгана даа. Єнгєрсєн тусламжийн ажлаар явж байхад залуу малчид маань ер нь ихийг ойлгож хоцорсон шиг байна лээ. Нэг хэсэг хїмїїс маань огт малгїй болчихоод байхад яг одоо ийм юм хэрэгтэй гэж ярьж боломгїй байна аа бас.

15. Та одоо эргэж очоод хаана ажиллах вэ? Монгол тїмэндээ зориулж юу хийж бїтээх хїслээр дїїрэн явна даа.

Хаана нь миний сурсан зїйл хэрэг болох нь вэ? би тэнд нь л ажиллана гэж боддог. Ер нь би их сургууль тєгссєнєєсєє хойш 7 жил хєдєє орон нутагт ажиллаа. Мал эмнэлгийн лабораторийн эмчээс халдвартын эмч, аймгийн мал эмнэлгийн газрын орлогч дарга, дарга, ХААГ-ын даргаар ажиллаж ирсэн. Хєдєє орон нутгийн мал эмнэлгийн байгууллагын талаар ярьвал яриад байхаар болжээ. “Монгол улсын тєлєє зїтгэе” гэж тангараглачихаад архи уугаад ажил хийдэггїй тийм хїмїїст дургїй. Чингис гэдэг євгийнхєє нэрийг согтохоороо хэлдгээс єєр одоо дэлхийн хэмжээнд бахархах юмгїй байгаа даа гутардаг. Бид даанч цєєхїїлээ юм гэдгийг энд ирээд мэдэрлээ. Хїн бїр єєрийнхєє чаддаг сайн їйл бїхнийг л хиймээр байна. Малын эмчээ хийгээд явж чадахгїй бол малаа маллаад татвараа тєлєєд улсдаа хувь нэмрээ оруулаад явна гэж боддог. Би энэ Монголынхоо тєлєє зєвхєн єєрийнхєє чаддаг юм юу байна тїїнийгээ л хийх болно.

16. Ярилцлагын асуултуудаа бэлдэж байх хооронд єєрийн тань талаар сонирхосон хувийн шинжтэй асуултуудыг найз нєхєд маань ирїїлж байлаа. Тэндээс нэгэн асуултыг нь энэ ярилцлагын тєгсгєлд оруулая. Таньтай андын журмаар танилцах, санаа бодлоо солилцох хїмїїст таны е-мэйлийн хаяг нээлттэй тул энд тэр бїгдийг лавлахаас тїтгэлзэв. Андын маань сонирхосон асуулт: “Та Англи хэлийг богино хугацаанд яаж ингэж тїргэн эзэмшиж чадав аа?”

Би Англи хэлийн сурсан гэж хэлж чадахгїй. Одоо ч сурсаар л байна. Анх Англи хэлийг эхлэн оролдсон їе маань 1995 он. Тэр їед би малын эмчийн ажлаа хийгээд бусад їед нь намайг єсгєж хїн болгосон, їргэлжийн хэвтэрт байдаг эмээ ээжийгээ харж асардаг байлаа. Ижийгээ орхиод олон хоног сараар хот хєдєє явж чаддаггїй байсан. Тэр їед Дундговийн мал эмнэлгийн газрын дарга байсан, одоо аймгийн засаг дарга Ж.Хїїхэнбаатар гуай маань “Залуу хїн чи явж тэр Англи хэл сурах ёстой. Хэдий болтол ингэж байхав. Бид ижийг тань харж асрахад тусална. Чи яв яв” гээд бараг загнах шахаж байж намайг Улаанбаатар хотод байдаг Тусгай Зориулалттай Англи Хэлний Сургуульд 4 сарын хугацаатай явуулж байсан. Ай даа мєн хїний сайхан сэтгэл шїї. Би тэр хїний залуу хїнд зааж сургадаг, тусалж дэмждэг, эрс шийдэмгий, шударга, тїс тас занг нь байнга хїндэтгэж явдаг. Бас миний Англитай холбогдсон бїх л зїйл тэр цаг їе, агшинтай салшгїй холбоотой. Хэл гэдэг бол давтаж л байхгїй бол хїний л юм билээ. Хєдєє аймагт байхад ажил, ар гэр, малын євчний дуудлага гээд аар саар ажилд дарагдсаар байгаад хэл їзээд суух бололцоо нєхцєл ялангуяа малын эмч бидэнд байдаггїй. Нэг сургуулийн багш хїн бол єєр л дєє. Миний адил олон малын эмч ийм л байдлаас болж хєдєєшиж байдагт сэтгэл их зовж явдаг.

Дараа нь хотод ирж хэлээ дахин нэг сэргээгээд Англи хэлний шалгалтад орж хотын номонд цагааширсан тїмэн олонтой уралдаж аман хїзїїдснээр Англид ирж сурах боломж маань бїрдсэн юм.

17. Таньд баярлалаа. Цахим Єртєє сїлжээний хамт олны ємнєєс таны хойшдын ажил їйлсэд тань улам их амжилт, сайн сайхан бїхнийг хїсье! Гишїїний хувьд сїлжээнийхэндээ болоод уншигч тїмэндээ хандаж хэлэх їгийг таньд їлдээе.

Дэлхийн єнцєг булан бїрийд аж тєрєн буй Монголчууд та бїхэндээ “усан дунд гал асах шиг амьдарч яваарай “ гэж ерєєе!

Ярилцлага маань эрхэм андын маань Англи улсад нэг жилийн хугацаанд байхдаа амжуулсан тэрхїї тусламжын їйл ажиллагаанд голлон чиглэгдсэн тул та бїхний сонирхон асуумаар байсан єєр бусад олон асуултууд энд орхигдсон гэдэгт эргэлзэхгїй байна.

Уншигч та ярилцлагын маань эзэн Монголоо хэмээн цєс нь хавиргаа дэсэж яваа энэ нэгэн эгэл Монгол эртэй элдвийг хууч хєєрье хэмээвээс batsaikhan97@hotmail.com хаягаар хандаж болно.

Авралын гэрэл цацаруулж явдаг мэт хэн нэгэнийг бүү шүтэн бишэр
Алсрахуйд нь сэтгэлд тань унах сүүдэр төдий урт болчихдог юмаа
Сайхнаар бүхнийг бодож явахад сэтгэл дүүрдэг нь үнэн ч
Саарал энэ хорвоод даарах сүүдрээ бодож дасах сэтгэлийнхээ жолоог татууштай

Номун Далай - Монгол номын цахим дэлгүүрийн нээлт

Эрхэм та бүхний өмнө цахим ертөнцөд мэндэлж буй Номун Далай хэмээх нэгэн айл өрхөө татаж, үүдээ нээж байна.

Дэлхийн өнцөг булан бүрт эрдэм, эрдэнэ өвөрлөхөөр тархсан Монголчууд бидэнд өнөөг хүртэл өөр өөрийн оршин суугаа улс оронд эх Монгол хэлээр хэвлэгдсэн ном сонин, оюуны бүтээлээс хүртэх боломж, таатай орчин үгүйлэгдсээр ирсэн билээ.

Өнөө цагийн Монгол түмэн та бидэнд эрдэм ухаанд суурилан хэрэгжих учиртай:
♦ хэл соёлоо хадгалж үлдэх, хөгжүүлэх;
♦ хүн төрөлхтөний соёлыг өөрийн соёлын өнгө онцлогоор баяжуулан чимэх хэмээсэн хос үүрэг оногдож буй хийгээд эл үүргээ эс биелүүлвээс
♦ гадаад улс орнуудад суугаа Монголчуудын хувьд эх хэлээ мартах, өв соёлоосоо алслагдах, гадны хэл соёлд аажмаар уусах;
♦ та бидний хэл соёлын үнэт зүйлсийг бусад улс орны ард түмэн утгачилан ойлгохгүйд хүрэх гэсэн мөн л хос түгшүүр хаалга дэлдэж буй нь бодит үнэн болжээ. Энэхүү хос түгшүүрийг арилгаж, үүргээ биелүүлэхийн гол учиг нь та бид аливааг тунгаан шүүж, зохист шийдэлийг гаргаж чадах оюуны бяр тэнхээтэй байх, түүнийгээ Монгол ухааны их далайгаас тэтгэн тэжээж байх явдал билээ. Үйл ажиллагаагаа эхлүүлж буй Номун Далай цахим дэлгүүрийн сүлжээ нь Монгол түмний энэхүү оюун далайг тэтгэн сэлбэх эрхэм зорилготой.

Номун Далай сүлжээг ажиллуулагч одоогийн бүрэлдэхүүн:
♦ Номун Далай сүлжээг санаачлагч, ерөнхий зохицуулагч Д.Сайнбаяр
♦ Номун далай сүлжээний Монгол дахь салбарын зохицуулагч П.Наранбаяр
♦ Номун далай сүлжээний Их Британи дахь салбарын зохицуулагч Д.Цэрэнбат
♦ Номун далай сүлжээний Япон дахь салбарын зохицуулагч M.Тулгат

Номун Далай цахим дэлгүүрийн үйл ажиллагаа
Номун далай цахим дэлгүүр нь одоогоор Чикаго, Улаанбаатар, Лондон, Токио хотуудад төвлөрөн үйл ажиллагаагаа явуулж буй бөгөөд холбогдох цахим хуудсуудад борлуулагдаж буй ном, сэтгүүл болон бусад бүтээгдэхүүний захиалга, төлбөр тооцоог Монгол, Англи, Япон хэл дээр цахим хэлбэрээр хүлээн авч, тухайн улс орнуудад буй салбаруудаас түгээх, шуудангаар хүргэх үйл ажиллагаа явуулж байна.

Одоогоор АНУ, Канад улсад ном борлуулах http://us.mongolianbooks.com,
Их Британид ном борлуулах http://eu.mongolianbooks.com/,
Японд ном борлуулах http://japan.mongolianbooks.com хуудсууд нь өөрсдийн номын боломжит нөөцөөрөө үйл ажиллагаагаа эхлүүлээд байна. Монгол дах салбар нь үйл ажиллагаа явуулж эхлээд буй салбаруудынхаа захиалгын дагуу хэвлэлийн газар, зохиолч, уран бүтээлчидтэй гэрээ хийж, бөөнөөр нийлүүлэх үйл ажиллагааг голчлон хийж байна.

Бид уншигч танд Монголын цаг цагийн оюуны сор бүтээлүүдийг хүргэхийг ямагт хичээн ажиллахын зэрэгцээ, таны эрэлт хэрэгцээ, санал сэтгэгдэлд тулгуурлан цахим дэлгүүрийн сүлжээгээ байнга боловсронгуй болгон сайжруулахын төлөө ажиллах болно. Биднийг дэмжих, хамтран ажиллах сонирхолтой хэн бүхэнд бидний үүд хаалга байнга нээлттэй.

Бидэнтэй хамтран ажиллагчид:
Интерпресс хэвлэлийн газар
NEPKO Publishing
Цахим Өртөө Холбоо
ЭМОС клуб
Алтангадас сэтгүүл
Даяар Монгол сонин
Компьютер Таймс сэтгүүл
Замдаан сэтгүүл
Таван Цагариг - Америкт сэтгүүл

Дэмжигчид:
Бүгдээрээ.мн
Bi-Bid.com
Vimо - Virtual Mongol
Ganzorig Consulting
HamagMongol.net
Британий Монголчуудын Холбоо
Mонгол Соёлын Төв
MongolianArtist.com
MongolMedee.Net
Orloo.com
Цахим Өртөө сүлжээ

Ингээд Номун Далай - Монгол номын цахим дэлгүүр интернэтийн цахим ертөнцөд мэндэлж буйг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхийн сацуу эрхэм Таныг манай дэлгүүрийн сүлжээнд тухлан саатаж оюуны хэрэгцээгээ хангахыг урьж байна.

Номун Далай сүлжээний хамт олон
www.mongolianbooks.com
www.mongolnom.net

Цэцэгний өнгөнд бүү уна үндэс нь хаана шигдэснийг тогтоо
Цэцэн үгэнд бүү хуурт үүслийн шалтгаан нь юундыг шинжил

Дурлал хайр зүрхнээс ургадаг болохоос тархинаас тушаагддаггүй болой, иймд
Зүрхэнд ургасан хайр үгүй бол тархинд таригдах хайр
------------------------------ хайр биш шаналал болмой

Дөрөө харш

Болгож бүтээнэ хэмээн тэмүүлж байна уу,
---------залуу насны гэрэл тусаж буй нь тэр
----------------хурц тод хурд ихтэй ч гэнэдэх нь бий шүү
Болдог нь зургаараа л болж дээ хэмээн дурсаж сууна уу,
---------ахимаг насны сүүдэр унаж буй нь тэр
----------------явдал чангаах ч сургамж арвин шүү
Гэрлийн тодоор сүүдрийг бүгээнтүүлж,
--------------------------гэнэн явдлаас сургамжаар тойрч
Гэрэл сүүдрийн орчлонд хөгшин хийгээд залуу
--------------------------дөрөө харшуулж байгууштай

Дундыг тулгасан хорвоо

Илүүрхэж ил гарч бардаж болдоггүй
Дутуурхаж дорд орж хохиромгүй
Туйлын юм үгүйг тулгасан энэ хорвоод
Тэг дундуур нь сажилж явах болж байна уу?

2007 оны Наадмын бөхийн барилдааны тухай бодол

Монгол түмний энэ жилийн баяр наадамын бөхийн барилдаан бодол таамаг алд дэлэм зөрүүлсэн үзэж суухад байтугай дурсаж ярихад дундрамгүй сонинтой болж өнгөрлөө.

Улсын аварга болон арслан цолтой хүн шөвгийн 4-т үлдээгүй наадам өмнө тохиож байсныг он жилтэй нь хэлчих хүн энэ олон сонин хэвлэлийн мэдээнээс харагдахгүйг бодоход хавьд тохиогоогүй сонин наадам болов болтой.

Энэ наадмын бөхийн барилдааныг "Бөхийн шинэ үе хүч түрэн гарч ирснийг энэ жилийн наадам тунхаглалаа" хэмээн Өдрийн сонин, "Үндэсний бөхийн шинэ үе түрэн орж ирлээ" хэмээн Өнөөдөр сонин дуу дуугаа авалцан дүгнэв.

Бөх үеээрээ байдгаа гэж ярьдаг. тэгэхээр нэг үе гарч ирж буйг хүлээн зөвшөөрөхөөс яахав. Гэхдээ энэ удаа тэд ингэж бөөн цулаараа гарч ирэх нь хүч түрэн орж ирэв үү, хий зайгаар нэг дүрс хийв үү? гэсэн бодол толгойд эргэлдэх. Хэрхэснийг ирэх жилийн наадам харуулах хэрэг.

Ямартай ч наадмынхаа өнгө хийморь болж барилдсан бөхчүүддээ баяр хүргэж олон жил амжилттай сайхан барилдахын ерөөл дэвшүүлэе.

4-ийн даваанаас эхлэн түрүү үзүүрт харах арангатай, нас бие нь цөлхи болчихоогүй, ид л хий нь гарч барилдаан нь тогтсон гэж үнэлдэг итгэдэг бөхчүүд маань ташраараа бүдэрч эхэлсэн байх юм.

Бөх ноёноо дагадаг гэсэн нэг хуучны үг бийг бөх хуучилж суусан Заяамандах анд сануулав. Самбуу даргын үед Мөнхбат аварга төрж, Цэдэнбал даргын үед Баянмөнх аварга наадмыг магнайлж, Бямбасүрэн сайдын үед Бат-Эрдэнэ аварга торойж, Очирбат Багабандийг дагаж Цэрэнпунцаг гарьд хүч орж Гончигдоржийг дагаж Өсөхбаяр аварга төрсөн юм уу гэж бас бодогдохоор. Нээрээ л сүүлийн үеийн засаг төрийн замбараагүйтэлийг дагаад бөхийн барилдаан ч тааж тогтоох аргагүй болоод байна уу? Мэдээж ноён дагалгүй цоордог бөх алийг тэр гэхэв.

Цолны хэрэг байхгүйг ч нэг харууллаа даа гэж бөх найз маань уулга алдаж байна. Бодоод байх нээ энэ нь бас давхар утгатай үг юмсанж. Энэ цагийн бөхийн өнгийг тогтоох учиртай хүмүүс маань цол авснаар ханаж Монгол бөхөө хүндлээгүйнхээ горыг амсав гэсэн санааг найз маань хэлэв үү дээ гэж тунгаалаа. Өсөхбаяр аваргын хий гарах бус хий нь эргэж орон заан болсныхоо хойтон жил унадаг шигээ унаж буй барилдаан, унасан хойно оо наадмаа, наадамчин олноо эс хүндэтгэн улаан цайм марган мэтгэлцэж буй авир энэ цагийн толгой бөхчүүдийн бөхдөө хандах сэтгэлийг алган дээр дэлгэв. Унасандаа үнэнхүү харамсаж буй ч давсан бөхдөө талархаж чадах ухаан, хүндлэл бас хэрэгтэй. Наадам нэгээр дуусахгүй шүү дээ. Аварга байна гэдэг ааштай ууртайгаараа түрий барьж бус арга ухаан бяр мэхийн хослолоор өөрийн үеийн Монгол бөхөө хөтөлж явдаг их үүрэг хүлээсэн гуядаж авдаг ч гуйсан ч буцаагаад өгөх аргагүй том ачаа юмсанж. Өсөхбаяр аварга яаж аашилна Монгол бөхийн нэгэн үеийн өнгө тэгэж харагдах тэр их ачаа өөрт нь ирснийг мэдрээсэй билээ гэж бодогдож байлаа.

Аварга Сумъяабазар ам буруу авахын, адгаж яарахын золиос болов уу даа. Хүн болгон шинэ аваргын наадам боллоо гэсэн бодлын салхи тогтож амжаагүй байхад хурдтай хийцтэй начны мэдрэмжтэй сайхан тонгороонд наадамд түрүүлэх мөрөөдөлтэйгөө хамт дал мөрөөрөө буух нь тэр. Энэ бол энэ жилийн наадмын хамгийн уран сайхан барилдаан байсан гэж хэлж болохоор.

Түрүү бөхийн хувьд үнэхээр түрүүлэх од нь харвасан хүн шиг барилдсаар түрүүллээ. Олон ч туналаа. Хараад байхад учираа болгоноо л илүүрхэж даваад байсан. Тэгэхээр наадмын түрүү байхаас ч аргагүй залуу юмсанж.
Харин нутгаас гараад олон жил болж буй мань мэтийн хувьд хэнийг ч сайн мэдэхгүй нэг залуу л түрүүлчих нь тэр. Энэ нь Монгол бөхийн холбоо өөрийн гэсэн веб хуудасгүй, шинэ залуу гарч ирж буй бөхчүүдээ өнөө цагийн техник технологийн боломж, ололтыг ашиглаж түмэнд таниулж мэдүүлэхдээ тун тааруу ажилладгийн үp дагавар. Харах бөхгүй үзэх морьгүй бол хүн наадмын амтыг дутуу мэдэрдэг. Мань мэтийн таних мэдэх бөхчүүд маань насны эрхээр амжилт нь буурч залгуулан харах дараа үеийхнийг мэдээллийн хомсдолоос болж мэдэж таниж чадахгүй үлдэж байхад хүний нутагт төрж өссөн бидний залгаа үе тэртэй тэргүй мэдрэхгүй болчихоод байгаа Монгол наадмыг энэ газар удаахан суугаа мань мэт нь хүртэл яваандаа үзэх сонсох сонирхол буурчихгүй байгаа даа гэсэн халгийн бодол зурсхийснийг бас цухуйлгая.

Энэ жилийн наадмыг Интернетээр үзэх сонсох унших боломж хаа очиж их байлаа. Энэ бүгдийг цаг сэтгэл гарган зохион байгуулсан мэдээллийн хэрэгсэлүүдэд гүнээ талархая. Харин наадмаа сурвалжлахдаа бөхөө мэддэг, морио таньдаг хүмүүстээ түшиглэн тэдэнтэйгээ хамтарч сэтгүүлчид маань сурвалжилж байвал зүгээр санагдлаа. Наадмын тухай сонингуудын тэмдэглэлийг харж суухад мөн ч дур дураараа бичсэн байх юм. Бөхөд гэхэд л цолны эрэмбээр нь бичих, барилдааны явцыг нь биш юм гэхэд давсан хаясан мэхийг нь зөв биччихдэг мэдлэгтэй сэтгүүлчид ховордоо юу даа. Наадмын мэдээнүүд, түүний доор уншигчдын бичсэн сэтгэгдэлүүдээс үүнийг харж болно.

Монгол наадамаа үзэх хүсэл тэмүүлэл маань бүү унтраг!
Дэлхийн ганцхан наадмаа дэнж толгодоос нь давуулж түгээцгээе!

Баяр наадмын дурсамж - Монгол бөх

Монгол түмний баяр цэнгэлийг бөхийн барилдаангүйгээр төсөөлөхөд бэрх. Төсөөлөхийн ч аргагүй. Эрийн гурван наадмын гол нэгэн төрөл нь үндсэний бөхийн барилдаан. Түрүүлсэн бөх, морь хоёр жилээ даадгаа хэмээн хууччуул хэлэх. Үнэхээр ч хүн ард жилийн турш л тэр жилийн түрүү бөх морьдоо ярьцгааж дараа жилийнхийг таамгалцгааж суудаг шүү дээ.
Хүүхэд ахиуд хөгшчүүл өвөөгийнд маань цуглаж шатар тоглож мөн элдэвийг ярих л даа. Ярианий гол сэдэв нь бөх морь хоёр. Ангайтлаа сонсоно доо. За тэгээд л хүч бярийнх нь элдэв домгийг дуулж, нэр сургийг нь сонссон аварга арслан заануудыг санаандаа төсөөлж тийм мундаг хүн болохсон хэмээн эргэж хурган унтаж чадахгүй хэвтдэгсэн.

Хөдөөний хүүхдүүд хөлд орохоосоо л барилдаад эхэлдэгийг юу эс андахав. Гэрийн сүүдэрт суусан хөгшчүүл ааруул ёотон барьчихаад л "за барилдана аа хө" гээд л үзэлцүүлж өгөх. Энд тэндээс нь мэх зааж урам хайрлана заримдаа унаж явахад нь түшиж босгоод хүртэл барилдуулаад байна.
Давсан нэгнийх нь цолыг дуудаж ааруул ёотонгоор байлна. Энэ бүгд маань бас л бөх гэдэг хийморилог зүйлийг хүүхэд бидний бие сэтгэлд шингээж байсан том сургууль байж ээ.

"Хорь хүрч бяр суугаагуй бол бөх болно гэж бүү бод
Гуч хүрч ном сураагуй бол эрдэмтэн болно гэж бүү бод
Дөч хүрч бэл суугаагүй бол баяжина гэж бүү бод" гэсэн нэг үг бий.
16-19 нас гэдэг ид л бяр орж эхэлдэг нас шиг санагддаг. Энэ үед нь хаа хамаагүй том хүнтэй барилдуулалгvй бяр хүч хөдөлгөөний эвсэл суулгахад нь анхаарах хэрэгтэй хэмээдэг юм билээ. Бөх хүн гэдэг биеийн хуч бяраас гадна сэтгэлийн зоригоор барилддаг болохоор хар багаас нь бие хаагаар илүү хүмүүстэй барилдуулвал зориг нь мохоод олигтой барилдаан ч болдоггүй гэлцэх.

Миний бие арван жилээ төгсөөд Улаанбаатар хотноо ном сурахаар ирэх тэр мөчөөс нэг л барилдмаар санагддаг болов оо. Уг нь 8-р ангидаа байхад ангидаа бараг л хамгийн бага нь байснаа 10 төгсөхөд шугам жагсаалд дээгvvр зогсдог нэгэн болтлоо огцом өссөн юмдаг.
За тэгээд ичээд заал танхимийн барилдаанд гарна гэж байхгvй. Үзээд л дотроо барилдаад яваад байна. Зун харин сумандаа очоод нэгийн даваанд гардаг болов. Өвөл нь заалны барилдаан үзэж зун нь сумандаа очож барилдсаар 4-р дамжаа төгсөх жилээ сумийн заан гэдэг цолыг хуртээдэхэв. 21 настай л байж. Дурсаж явдаг баярт мөчүүдийн минь нэг энэ дээ. За ингээд нэгэнт муу ч үгүй сумын заан хүн гэдэг чинь зориг ормор болоод хотод ирээд зааланд гардаг болов оо. Дандаа л нэгийн даваанд гуд татуулах. Хааяа нэг давбал хэд хоногтоо сэтгэл өег. Ингэж заал хэсэж тэнэсээр эр хүнд олз нь тухайн цагийн бөхчүүдтэй ч нилээд танилцаж эхэлсэн юмдаг. Сүүлрүүгээ би ч хирээ мэдэж барилдахаасаа илүүтэй голдуу нөгөө хэдийнхээ цүнхийг үүрч бөх үнэгүй үздэг л болов. Басхүү хэд хэд бэртэл авсан минь ч нөлөөлсөн хэрэг.
Энэ бүхэн маань надад Монгол бөхийн их тогоонд хутгалдаж тэдний яриа хөөрөөнд оролцож барилдаан гэдэг зөвхөн биеийн хүчээр бус ухаан зориг од хийморь сүжиг бишрэл гээд олон зүйлээс хамаардагийг улам бүр ойлгоход үнэлж баршгүй их тус болсоон.
Одоо (90-ээд оны дунд болон сүүл үе) энэ ид барилдаж байгаа бөхчүүдийн ихэнх нь л миний их багаар таних танилууд. Энэ бүгдийг нуршдаг нь миний бие бөхийн тухай нэг их холуур буудахгуй шүү гэдгээ л ойлгуулах гэж ядаж буй хэрэг.

Барилдана гэдэг бас л тэр чигээрээ нарийн ухаан. Өөрийн чинь хийдэг дархан мэх юу билээ, өрсөлдөгчийн чинь чамаас давуу болоод дутуу тал юу билээ, өмнөх барилдаан дээр түүнтэй яаж шуу барилдаад яасан билээ, одоо ийм байдлаар барилдвал яадаг бол, өнөөдөр чиний бие сэтгэл ямархуу байгаа билээ, газрын доороос барилдах уу, наран талд нь зогсож барилдах уу, талбайн голд мэхээ хийх уу, захад хийх уу, гарын амар дээр шийдсэн мэх хийх үү, жаал зогсож ирийг нь мохоож цуцааж байх даацтай мэх хийх үү гээд энэ бүгдийг зөв тунгааж байж эцсийн дүн болох учраа бөхөө давах тэр л ганцхан аргыг олж тогтоох юм.

Мэдээж энэ бүгдийг хэр зэрэг зөв шийдэж байж хэрхэн барилдах вэ гэдэг нь хувь хүний бөхийн эрдэм ухаан мэдэх хэрэг.

Магадгvй үзэгчдийн зүгээс харахад зарим барилдаан нь зүгээр л хүрч ядацгаагаад байгаа мэт харагдаж болох. Үнэн хэрэгтээ цаана нь дээр өгүүлсэн тэр их сэтгэл зүйн тэмцэл дотоод ертөнцөд нь явагдаж, хүч барилдаан тэнцүүхэн хүмүүс нэг нэгнийхээ хийг харан өөрийн мэхээ хийх оночийг хүлээн "тэмцэлдэж" байгаа хэрэг..

Бидний танил нэгэн бөх чаддагууд нь харж суучихаад тал талаас нь хашгираад чаддаггүй хэд нь дуртайдаа түмний өмнө ноцолдож байх юм хэмээн
хошигнож байсан билээ.
Бөх бүрийн барилдааний арга барил өөр. Зарим нь барьцгуй баруун зуун хөл авах эсвэл давхар хамчихдаг байхад зарим нь сэрвүү барьцнаас халж сэлж байгаад суйлах, дунгуйлдаж татах, хар тавхайгаар нь хутгах, хавирих мэхээр барилддаг бол зарим нь хав барьж барьц хангаж байж татах, хутгах, тонгорох, нохой мордох, бусгах, давуулж гуядах гэх мэт дархан мэхнvvдтэй байдаг. Нийт 600 орчим мэхийн хувилбар бий хэмээн Увс аймгийн Хяргас сумийн харъяат Дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх өөрийн эрдэмийн бүтээлдээ дурьдсан юм гэдэг.
Жин багатай хүмүүс голдуу барицгуй гүйх, сэрвvv барицнаас мэх хийхийг эрхэмлэдэг бол жин ихтэй арал бяртай бөхчүүд хав золгож байж дарж авахийг хичээнэ. Тал бүрийн барилдаанийг ч эзэмшсэн хун их. Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харъяат Дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохийг хав сэрвvv аль ч барилдаанаас уран сайхан барилддаг гэцгээдэг юм. Мөн Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харъяат Далай аварга Агваансамдангийн Сүхбатын барилдаан бол бас нэгэн урлаг гэлтэй.

Бөхөд байдаг нэг зүйл бол "аа" юм. Аатай бөх гэж яридаг даа. Энэ нь өөрийгөө өрсөлдөгч бөхөө хаяна хэмээн сэтгэл зүйн хувьд зориг оруулж буй нэг арга шиг санагддаг. За яахав дээ би ч дээ гээд нурмайгаад байвал учираагаа хаяна гэж хаа байхав. Аатай байна гэдэг зоригтой байгаагийн нэг шинж. Зориг дагаж бяр гэдэг. Өрсөлдөгчөө дутуу унэлж хэт аархаж бас болохгүй. Давс хужирийг нь тааруулахаас аргагүй. Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харъяат дархан аварга Жигжидийн Мөнхбат бол хүний сэтгэл зүйгээр их барилддаг
их аатай байсан хүн гэцгээх юм билээ. Үнэн л дээ. Одоо ч яриж байгаа нь цаанаа л нэг өөр. Харин аман дээрээ их аатай ч яг барилдахаар маш нарийн тооцоотой барилддаг хүн гэж нэг үеийнх нь олон бөхийн хэлж байхийг сонссон.
Та бүхэн ч хүн зоны яриа хөөрөө ном зохиолоос нь харсан биз.
Мэдээж энэ бүгдийн зэрэгцээ бяр гэж нэг гол юм бий дээ. Бяргүй бол аархаад ч хэрэггvй, тооцоолоод ч хэрэггvй. Өөрөөр хэлбэл барилдаад хэрэггүй гэсэн үг.
"Бяр байхад мэхээр яахав" гэж Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харъяат Улсын заан Донровийн Долгорсүрэн гуайн ид байхдаа хэлж байсан нэг уг бий гэдэг.

Бяр гэдэг 25 нас хүртэл нэмэгдэн орж байдаг гэх. Тэр хуртэл биеийн хүчний ажил сайн хийж баяраа тогтоож байх нь чухал. Архангай аймгийн харъяат улсын хүчит арслан Дуламжавийн Мөнх-Эрдэнэ 25 тай байх үеэсээ ид баяр хүч нь тэгширч байхад хажуу айлийн нэг өвгөн "энэ хvv эмэгчин барын бяраа олж тогтоож чаджээ" хэмээн хэлж байж билээ.

Монгол бөхийн нэг онцлог нь цагийн болоод орон зайн тодорхой хязгааргүй, жингийн ялгаагүй барилддаг нь жинхэнэ байгалийн хуулиар явагддаг хүч сорих тэмцээн мэт санагддаг юм.

Бөхчүүдийн дунд бөхийн ертөнцийн өөрийн гэсэн бичигдээгvй хуулиуд их. Бөхчүүдийн тийм нэгэн хууль нь "цолны эрэмбэ". Хэн хүчтэй ухаантай байна тэр илүү цолонд хүрнэ. Хэн илүү цолтой байна тэр хаа ч явсан давуу эрхийг эдлэнэ. Тэр нь доод цолтноо дээрэлхэж загнаад бай гэсэн үг биш. Ерөөсөө л бөх бүр зүрх сэтгэлээрээ мэдэрсэн илүү амжилт гаргасан нэгнээ хүндлэх нэгэн ёсон гэлтэй. Айлд орвол ахмад цолтой нь эхэлж орж хамгийн дээр сууна. Ууж идэхийг ч тэрхүү ахмад цолтон л мэднэ.

Барилдаан болвол ахмад цолтой бөхчүүд зүүн баруун талыг манлайлж мөн тэд л барилдааны талбайн хаана барилдахаар сонгоно, амлуулсан бага цолтой бөх тэр газар нь л очиж барилдана. Тухайлбал, энэ цагийг эзэлсэн их аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ наадмийн дэвжээнээ есөн хөлт цагаан тугийн зүүн урдхан очиж зогсоод Хэнтий нутагруугаа нэг эхэлж харчихаад барилдаанаа эхэлдэг бол Улсын заан Пунцагийн Сүхбат, спортын төв ордонд баруун урд талын буланг дандаа сонгож барилдах. Үүнийг барилдах гэж буй бөхчүүд нь ч мөн барилдаанийг байнга үзэх үзэгчид ч андахгүй ээ. Нэгэнт цол гэж сайхан зохицуулагч байгаа болохоор ямар нэгэн явган маргаан бөхчүүдийн дунд гарах нь тун ховор.
Бөхчүүд ер нь сүжигтэй хүмүүс. Хэлж яриж хөдөлж буй бүхэн нь олон түмний хараанд байнга байх тул нөгөө хар цагаан хэл аманд их өртөнө. Тэр бүрийгээ даатгаж байдаг лам тус бүрд нь бий. Зарим нь ч өөрөө бурхны номоос мундахгуй суралцсан. Увс аймгийн Наранбулаг сумийн харъяат Одвогийн Балжинням аварга үүний тодхон жишээ. Наадмын бэлтгэлд галд нь хамрагдан цуг гарч байсан миний бие үйлдэж буй ёс жаягийг нь далдхан харж явахдаа бараг л лам хүн юм уу даа гэмээр бодол төрж байсан билээ. Бөхчүүдийн нэг гол шүтээн нь төрж өссөн ус нутаг уул хангай нь даа. Ялангуя төрсөн нутгийнхаа нэртэй хайрхандаа өөрийгөө даатган сэтгэл санаандаа байнга сүлсэн залбирч явдаг нь ихэнхи бөхөд харагддаг. Бат-Эрдэнэ аваргын барилдахын өмнө нутаг руугаа нэг харж байдаг нь ч үүнийг илтгэх шиг санагддаг. Тэр жил П.Сүхбат заан Б.Гантогтохийг заан болдог жил нь зааны даваан дээр хаяж байгаад ойчиход нь манай нэртэй нэг аварга "Баянзүрх уул нь түшсэнгvй ээ" гээд уулга алдаж байсан. Ер нь мань эр анх гарч ирж байсан Налайх гэхээсээ Баянхонгор аймагийн Баян Овоо сумын харъяат хэмээн цоллуулах нь их болоод байсан үе л дээ. Энэ мэт жишээ мөн ч ихээ.

За тэгээд баяр наадмын үеэр жинхэнэ нарийн ширийн зүйлсийг ажиглаж болно. Олон бөхчүүд бие сэтгэлийн бэлтгэл жинхэнэ ханачихсан мориор бол бас л торгон ирэн дээрээ байцгааж байгаа хэрэг. Ир нь орсон морь бөх хоёр их эмзэг ээ гэлцдэг. Тэдний хувьд наадмын өдрүүдэд хэнтэй гар барихав хэнээс холуур байхав бараг л яаж алхаж гишгэх билээ гэдгээ дэнслэн бодно.
Ямар нэгэн бүтэлгvй зүйл тохиолдвол олон зүйлтэй холбон бодож сүсэглэнэ. Наадмын өдрүүдэд өөр хоорондоо нэг их гар барих нь харагддаггүй. Зүгээр л атгасан гараа зөрүүлчгээгээд байдаг. Мөн нуруу мөрөн дээр нь хэн нэгэн дарах тэр ч бүү хэл хүрэхэд ч учиргүй дургүйцэнэ.
Бөхийн хийморь мөрөндөө шингэсэн байдаг гэлцэх. Барилдахаар гарахдаа дээл хувцасаа хэнд өгөөд гарвал сэтгэл нь амар байхав гэдгээ ч бодож тэр хүнээ наадамд дагуулж очин дээлийн захаа мушгиулж байгаа нь харагддаг. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын харъяат улсын арслан Пүрэвийн Дагвасүрэн гуай ид барилдаж байх үедээ наадмын үеэр хүнтэй эр дуугарахгуй, шүлсээ ч тэр бүр хаядаггүй байсан гэдэг. Өөрөө түүнийгээ "дуу гаргах шүлс хаяхад хүч бас алдагдана шүү дээ" хэмээгээд жуумагнах.

Тэгэхээр үзэгч олон наадмын үеэр, ер нь ямар нэг барилдааны үеэр хэн нэгэн таньдаг бөхөө таарахаар хэт танимхаарч дал мөрийг нь алгадаж өөрөө л хүсээгvй бол дагаж салбагнаад байх хэрэггүй гэсэн үг. Сэтгэлд нь сэв суулгачихна. Сэтгэлдээ сэвтэй хүн өөрийг тань хичнээн дэмжиж мэх ухааныг нь хажуунаас нь заагаад олигтой барилдахгүй шүү дээ. Ийм учиртай.

Тэгэхээр наадам гэдэг зүгээр л хэдэн хүчтэн гарч ирээд ноцолддог юм биш ээ гэдгийг та бүхэн ойлгоо биз ээ.

Энэ бүхэн миний Монгол бөхийн талаархи бодлын минь зах зух аа.

Үүгээр миний;
Сүлдэнд мөнхөрсөн түмэн эх
Сvргийн манлай морин эрдэнэ
Баяр наадмын эрхэм цэнгүүн
Бяр хүчит Монгол бөхийн тухай дурссан Үндэсний их баяр наадмын тухай дурсамж маанй өндөрлөлөө.

Эрхий мэргэн харваачдийнхаа талаар мэдэх юм даанч үгүй тул эргэцvvлэн
дурсах мэдлэг хүрсэнгүй болгооно биз ээ.

Амьдран суугаа улс орон бүртээ өргөн дэлгэр сайхан наадацгаагаарай!

2007 оны Лондонгийн наадмаар
2007 оны 7 сарын 8. Paddington Recreation Ground
photo by Semka

Баяр наадмын дурсамж - Хурдан морь

Хөдөө нутагт өссөн миний бие хөдөө нутгийн л бусад хүүхдийн адил баяр наадмын морь, бөх гэсэн хоёр төрөлтэй нь хар багаасаа холбогдон эр өсөж эсгий сунасан нэгэн. Харин сурын харваа манай нутагт ерөөс байсангүй.

Эхлээд хурдан морины уралдааны тухай өөрийн л мэдэхээсээ хуваалцая. Миний бие хурдны морийг 5 настайгаасаа тар сунгаанд, 7 настайгаасаа наадамд унаж уралдаж эхлэсэн нэгэн.

Морь хурдална хурдлуулна гэдэг нарийн ухаан.
Ямар шинж төрхтэй морь байх учиртай, ямар уяа таарах нигууртай, ямар аргаар уралдах ёстой гэдэг тус тусдаа маш нарийн ухаан бөгөөд өөр хоорондоо салшгүй холбоотой байж наадмын давхил буюу эцсийн дүн нь гардаг.

Хурдан морины шинжийг хамгийн богинохон үгээр илэрхийлнэ үү гэхэд нэгэн алдарт уяачийн эмээл тохоход хотгор байна гэсэн уг түрүүлж байсан юм гэдэг. Энэ үгийг л задлан шинжвээс хурдан мориний бүхий л шинж илэрч байдаг аж.

Хүн бүрийн морь таних эрдэм тусдаа. Өвгөд наадам сунгааны газар тойрч суун тамхилцгаан элдэвийг хүүрнэн

• Энэ мориний гэдэс нь таарч, тэрнийх сул байна,
• нартай өдөр байна бүгээн морь өнгөлөх нь дээ.
• Тэр хэний зээрд халзангийн хөл их хөнгөхөн, хойд урд хөлийн гишгэлт яг нэг газар таараад байна торгон ирэн дээрээ байгаа юм байна даа.
• Єє энэ чинь хөөсөн хөлсөө бараагүй байна амьсгаадаад яаж давхих вэ дээ,
• За даа энэний урд шөнийн хоол ихэдсэн байна өнөөдөр ч найдлагагүй болжээ.
• Хэн чи хээр моринийхєє хаврын хорон хөлсийг олигтой аваагүй юм аа даа?
• Доржийн бор моринд нэг сунгаа дутах нь дээ янз нь,
• Ээ уяа нь хэтэрчихэж, бараг мултрах тийшээ хандсан байна шуу дээ гэх мэтээр ярьцгаана.

Энэ бүгд нь элдвийг шохоорхогч хүүхэд бидэнд том сургууль байлаа. Энэ бүгдийг яаж мэдээд байна аа яахаараа торгон ирэн дээрээ очдог юм бол? Миний унаж уралдах хээр морь торгон ирэн дээрээ очоосой. Том болоод энэ өвгөд шиг мундаг уяач болно доо хэмээн дор бүрээ бодно. Хөдөө газар өссөн хүүхдийн хүсэл мөрөөдлийн нэг нь энэ.
Өөр хоорондоо ч мэдэмхийрэн чиний морь шавар хөлстэйгөө байна. Yгvй шороонд даруулчисан болохоос сувдан хөлс нь гарч байгаа нь энэ хэмээн мэтгэлцэцгээдэгсэн.

Хашир уячид бол жилийн турш ирэх жилийн наадамд уях морио ажиглаж алсаас бэлдэнэ. Хэт хайрлаад жилийн турш мориндоо хүрэхгvй байж болохгүй, хааяа бариж унаж хөлсийг нь гаргаж зүрхний тарга авахуулахгүй байх хэрэгтэй, хавар хониний бууцан дээр хэд хоног уявал дотор нь онгойно гэх мэт ярьцгаах. Харин яг наадмаас сар орчмын өмнө эрчимт уяа эхлэнэ.

Өглөө бүр нар мандах үед адуугаа уяан дээр авчирч моридоо барилана.
Толгодын дээгүүр цухуйх өглөөний нарны гэрэл ойлгон гялтагнах өвсний шүүдэр өшигчин адуу тургилан ирж байх чимээ гэдэг ямар сайхан гэж санана аа. Нойрон дунд эмээгийн маань адуу ирлээ мориний хүүхэд их унтвал морь хурдалдаггүй юм хэмээн дуудах агшинд нүдээ нэг нухлан, ирж яваа адуун сүргийг гэрийн хаягаар цухас хараад год хийн босож хувцаслан эмээлээ барисаар уян дээр очно доо.
Морьдоо барьсний дараа шороо тоосыг нь хусуурдан сойздоод дэл сvvлийг нь бооно.
Мориний дэл сүүлийг боохоор өнгө жавхаа орж мориний бие ч жавхардаг гэх,.
Ингээд хэсэг унтуулаад дараа нь баалгах буюу урд шөнийн идсэн хоолийг нь гадагшлуулна. Ингэхдээ хурдан мориний хүүхдүүд морьдоо унаж гийнгоолон, гэлдрэхээс эхлээд хатируулж цогиулах хүртэл явдалаар явуулна.
Ямар явдлаар явуулахыг уяач л мэднэ. Гэлдрэх учиртай морийг шогшуулж, хатирах газар гэнэ алдан цогиулж эрүүний шөл мундахгуй уудагсан.

Хэн сайхан гоолох вэ гээд л хооронд нь өрсөлдүүлдэг байж билээ. Нутаг нутгийн гийнгоо бага зэрэг ялгаатай. Манай нутагт бол гийнгоо эхлэхийн урьд

Умаа хэрээ бадам дадий базар гадив
Хаян хярваа хүлүү хүлүү хум пад
Умарзийн нам суухай

хэмээн уянгалуулан хэлээд гийнгоолж эхэлнэ. Энэ шад нь морь хүн мэнд амар сайхан наадахийг хүсэн мөргөж буй утгатай юм гэдэг.

Гийнгоолоход морь хүүхдийн хийморь золбоо сэргэхээс гадна энэ нь ерөөс баяр наадмын нэгэн хөг эгшиг юм.
Өдөр судрийг нь тааруулж зарим өдөр хөлс авна зарим өдөр нь тарлана(үсэргэнэ). Наадмаас өмнө олон морьдтой нийлуулэн бага, дунд, их гэж уралдах зайгаас нь хамааруулан гурван удаа сунгана. Сунгаа бүр нь дараагийн сунгаа болон наадмаас өмнө морь бүрт тусгайлан ямар уяа засал хийхийг уячидад хэлээд өгнө дөө. Мэдээж ямар уяа засал хэрэгтэйг нь олж мэддэг чадвартай байх хэрэгтэй.
Ямар уяа таарах нь мориний онцлогоос их хамаардаг гэлцэх. Зарим нь тарган талдаа ир ордог бол зарим нь бүр хар махаа шавхах нь халаг болж байж ир орно. Үүнийг морио мэдэх эзэн хүн л тохируулж чадах хэрэг. Ир нь орсон морь ямар ч амтгүй тунгалаг сувдан хөлстэй байх ба бас хатуу тал хомоолыг нэг нэгээр нь цувуулан баана. Зан ааш нь ялимгүй өөрчлөгддөг гэцгээх. Бас л морь морины ир орох нь өөр. Ир орно гэдэг нь бүх уяа засал нь яг таарчихаад байна гэсэн vг. Морины ир ердөө л 2-3 хоног үргэлжлэнэ. Энэ л торгон ирийг нь наадмийн өдөр тааруулах нь уячийн эрдэм ухаан.
Наадмаас өмнө ир нь ороод өнгөрвөл мултарчээ хэмээнэ. Амжиж ороогүй бол дутууджээ гэлцдэг.
За тэгээд уяаг нь зөв тааруулахаас гадна морь уяж байхад анхаарах өөр бусад зүйл маш их ээ.

• Yхэр хонь хурдан мориний уяа руу битгий ойртуул. Хөл хүндтэй амьтад тул морьний хурдад муугаар нөлөөлнө.
• Нохой уян дээр ирж хөрвөөвөл сайн
• Морьдтойгоо аль болох цуг байвал морь сэтгэл санааны хувьд тайван амар байна.
• Уяа нь орсон морь маш эмзэг амьтан. Хэрvvл уруул битгий хийж бай хэмээцгээнэ. Энэ бүгдийн чухам нарийн учрийг нь хүүхэд ахуйд сайтар мэдэхгүй ч үнэхээр л тийм байх ёстой хэмээх бодол бат шингэсэн юмдаг.

Мөн

• морьд уяан дээрээ салхи сөрж зогсож байвал онгойсны шинж дээ
• Дөрвөн хөлөн дээрээ эгц зогсож байвал ядаргаа суугаагуй уяа орж буйн шинж.
• Нүд нь нуухдаад өрөөсөн хөлөө сойж зогсвол няцарсний нэг тэмдэг гэх мэтээр элдэвийг өгүүлж сургана.

За ингээд уяа сайхан таараад ирэхэд уралдах өдөр хүүхдээс л гол юм хамаарна.

• Салхин талд нь эргээрэй.
• Тэр хэний морьтой битгий уралцуулаарай.
• Газрын тэг дунд хүртэл татаж уралдаад тэгээд зуулгана шүү.
• Барианаас ийм зайд тавиарай хэмээн хэн хүнгүй л захина.Хэлсэн бүгдийг нь яалаа л гэж тэр дор нь сурахав.

Уралдаандаа улайрсан хүүхдүүд чинь амийг нь тавина, гараад гуядаад эхлэнэ янз янзын л юм болдогсон. Тэр бүгдээсээ туршлагжина аа.
Хүүхэд ямар байх нь морь наадамд хаагуур давхихийн тал хувь гэцгээдэг юмдаг. Аль болох эхэнд эргэхийг бүгд л бодно. Тиймээс ч шилбүүр уургатай хүн хөөж явахгүй бол урагшаа алхах тун дургуй.

Морь унана гэдэг бас л амаргүй ажил. 10 ч хүрээгvй гарын тамир нь гүйцээгvй хүүхдүүд чинь ам хатуутай, хадуурдаг, авч чавхаддаг янз янзийн морь унана. Халуун наранд ангана.
Нүүр ам холцруутана. Харин морины хүүхдүүд энэ бүгдээ хийх л ёстой юм аа хийж байна хэмээн бодож тэр бүгдэд эр бие нь хатуужин өлжирчиж байгаа нь тэр.
Морины хүүхэд наадмаар хүндтэй. Тэр улаан ус, хуушуур хоёр бол уралдаад ирэх болгонд л бэлэн байж байна шүү дээ.
За тэгээд наадам гэдэг аз эз их түшнэ. Бүх юм нь жин та болчихоод байхад нэг үлийнд бүдрээд л бүтэн жилийн хөдөлмөр талаар болохыг алийг тэр гэхэв.

Хурдан морины уралдааны тухай элдэв бодлынхоо зах зухаас дурдсан дурсамжаа үүгээр өндөрлөе.

Морь унахын уяахын уралдахын амт шимтийг хар багаасаа мэдэрсэн болохоор морь ирж байна гэх чимээнээр самсаа шархирдаг болсон юм даа.

Баяр наадмын тухай дурсамж

Эл дурсамжийг би 1998 онд бичиж хожим нь Цахим Өртөө сүлжээгээр илгээж байлаа. Тэр цагаас хойш миний баяр наадмыг үзэх хандах хандлагад маань тодорхой өөрчлөлт орсон байх юм.
Гэсэн хэдий ч Монгол наадам мөнх оршиг! хэмээх сүсэл минь алдагдсангүй тул эл дурсамжаа блогоороо дамжуулан дахин хуваалцая


.... Зуны дэлгэр цагт хотол тvмнээрээ цэнгэн нааддаг Монгол vндэстний vндэсний их баяр наадам дөхөж байна. Яг жилийн ємнє 1998 оны их баяр наадмын урьд орой Монстуднет-ийн чат өрөөнд хилийн чандад суугаа хоёр Монголын хооронд нэгэн ийм яриа болж билээ

• Наадам маргааш гээд л эх оронд маань мєн ч сайхан байгаа даа одоо?
• Yхсэн хойноо хушуурандаа алалдаж шороонд булуулаад наадмийн сайхан нь хаанаа байдаг юм бэ?

Энэ нэгэн ярианаас наадам гээчийг би єєрийнхєєрєє хэрхэн төсөөлдөгөө тvмэн олонтойгоо хуваалцахсан хэмээх бодол vлдсэн юм. Дараа жилийн хол санагдаж байсан наадам ойртжээ. Дурсамж сэдрээн бодлоо хуваая.

Эр бяр хvч ухаанаа сорих эр хvний єнє эртний гурван сорил нь он цагийн уртад тvмэн олноор цэнгэн наадах баяр наадам болтлоо єргєжин хєгжиж. Єнє эртнээс улбаалсан энэхvv баяр цэнгэл богд эзэн хаанд мандал єргєх Даншиг долоон хошуу наадам, Арван засгийн наадам тэдгээрийг залган авсан Ардын хувьсгалийн их баяр наадам хэмээн vе vедээ єєр єєрийн нэртэй байлаа. Єдгєє бид Монгол vндэстний vндэсний их баяр наадам хэмээх болов.
Энэ бvгд Монгол наадам байв, байсаар байх юм. Дэлхийд ганцхан Монгол наадам.
Амьд явбал улсын наадам үзнэ ээ гэж их нариагчийн хэлсэн нэг үг бий.

Гаргаж буй бие сэтгэлийн их бэлтгэл, зарцуулж буй их зардал, наадаж буй их хөөр баяр гээд аль ч талаараа бодсон наадам гэдэг төрийн том тоглоом юм шүү гэж өвөө маань хэлдэг байсансан.

Тиймээ уяачид нь эргэх дөрвөн улиралын турш ухаан бодлоо шингээж нойр хоолоо хасан байж хүлэг морьдоо сойцгоож, бөхчүүд нь бүтэн жилийн турш барих барьц хийх мэхээ тунгаан бясалгаж бие хүчээ жагсрааж, харваачид нь татсан сум нь байгаа онох онч мэргэнээ тогтоож түмэн олноороо нааддаг наадам чинь аугаа байлгүй яахав.

Энэ их наадмыг амид байж л үзэх учиртай юмсанж.

Монгол хүн хэн бээр ч энэ сайхан наадмыг шороотой хуушуураар бүү төсөөлөөсэй билээ.

Хурдан морины тухай болон бөхийн тухай дурсамжууд үргэлжлэх болно...

Мэдээлэл мэдлэг болохын тухайд

Хэн нэгний үг сэтгэлд нийцэм сонсогдохуйд ойлгочихлоо гэж бүү бод, эргэн тунгаа
Хэлж тайлбарлахад амаргүйгээр бодолд тань орооцолдчихсон буй, ээдрээг нь тайл

Орчлон өөрөөс эхлэнэ...

Өрөөлийг хүндэл, бүү шүт
Өөртөө итгэж омог бардам амьдар, бүү хуур

Бөөрөнхий орчлонд . . .

Санаа зорилгоо явах чигээ болгон зам тат, гажихгүйг хичээ
Шалих шалихгүй замын явдалд бага элэгд, бөмбөрцөг хэлбэрш

10 гаруй жил дуншсан 2 мөр өнөөдөр мэндлэв -2007-06-19

Бодлын дуслыг тосохуй

Үнэн мөн цагийн эрхээр түмэнд харагдана аа анд минь
Үгээр өлгийдэж хайрлаж сүүдэр тусгахгүйг хичээ
Үглэж дуулан энэ энэ хэмээн хашгичваас
Өндөгөө голсон шувуу шиг нүүрээ буруулна шүү, түмэн

2007-06-08

-----------------------------------------------------------

Мууг өөрт үгүй мэт бодож бүү бард
Мунхаг муухайн үр таны л дотор бий
Сайныг зөвхөн бусдаас хайж бүү бэтгэр
Сайхан бүхний үр таны л дотор бий
Цөхөрч туйлдахын мөчид ч сайн нь муугаа дарж байваас
Чухамдаа та Хүмүүн болж буйн гэрч

2007-06-06
____________________________________________________________________

Бодлын дуслыг тосохуй

Хүний газар явах дор Монгол хэмээх үг нэрний минь хэсэг, миний тодотгол байх учир хичээж чармайж явахаас аргагүй. Бурууг хийсний цээрлэл Монголоороо дуудуулахад ичин бухимдаж өөрийгөө зүхэн, зөвийг хийсний шагнал Монголоороо дуудуулахад сэтгэлд нар мандаж Монголоороо бахархадаг аа. Эл үйлийн үр бодлын минь дусал:

Надад ганц ч болтугай сайн чанар байваас тэр нь миний ард түмний надад өвлүүлсэн өв, тэднийг минь Магт
Надад түмэн муу чанар бий Би мэднэ, зөвхөн намайг Зэмлэ

Орчин цагийн бүжиг хийгээд ороо бусгаа цагийн байдал

Бүтээл гэгч зогсолтгүй ундарч арвижаж байдаг баялаг. Түрүү жил Цахим Өртөө сүлжээнээ уншигч олон уран бүтээлээр нь дамжин танилцаж байсан зураач Тoдын Отгонбаяр ахтай саяхан дахин холбогдож өнгөрсөн хугацаанд хийж бүтээсэн уран бүтээлийн олз омгийн сонингоос нь сонирхов. Жилийн дотор урын сан нь oлон уран бүтээлээр арвижсанаас түүний өнгөрсөн онд зурж Баруун Английн зураачдын ээлжит үзэсгэлэнд (West County Art Exhibition)-д тавигдsаn “Modern Dance”буюу “Орчин цагийн бүжиг” зургынх нь талаар тусгайлан ярилцлaa

Өнөөгийн Монгол орны цаг нийгмийн байдалыг үзүүлсэн хэмээн өгүүлсэн энэ бүтээлийнх нь шийдэл тун өвөрмөц санагдсан тул дэлгэрүүлэн сонирхож уншигч таны сонорт хүргэхээр зорисон юм. Энэ удаа тэрээр их л улс төржсөн байдлаар ярьж байгаа нь ноднинхон шинэ санаа бодлуудад хөтлөгдcөн шинэ төрөл хэлбэрийн уран бүтээл л туурвиад байхаас өөр бодолгүй гэж байсан энэ хүнийг юу тийнхүү буцаан татав гэдэг нь мөн сонирхол татлаа.

Таны энэ зураг багад төсөөлөгддөг байсан атгаалжин хар мангас л гэж ийм юм байх байсан болов уу гэмээр юм. Хаанаас анх энэ хэлбэрээр зурах санаагаа олж авав. Мөн, Та энэ зургаараа Монголын нийгмийн гүн гүнзгий хямралийг үзүүлэхийг зорьсон гэсэн. Танд үнэхээр ийм харагдаж байна гэж үү. Эргээд хуучин хэлбэр рүүгээ орчихсон байгаа тал байна уу.

OB: Асуултуудийг сүүлчээс нь эхэлж хариулж болох уу. Өөрөө ч гайхаад байх шиг байна л даа. “Одоо Би гунигтай зураг зурмааргүй байна гэж жил гаруйханы өмнө хэлж байсан хүн эргээд хуучин шигээ гунигтай, (аймшигтай) юм зурж эхэллээ гэж. Эргээд хуучин руугаа орж байна уу гэдэг асуулт Монголынхоо нийгмийг шvvмжлээд эхлэв үү гэсэнтэй адил сонсогдож байна. Тиймээ. Надад өнөөгийн Монголын маань байдал төрх үнэхээр ийм аймшигтай харагдаж байна. Тийм учир уран бүтээлээрээ дамжуулан шvvмжилж байна. Энэ бол миний цуврал бүтээлийн анхных нь гараас гарч байгаа нь энэ. Цаана нь арай дуусаагүй хориод шинэ зураг зурж буй. Тэр бүгдийг дуусгаад нэгтгэн нэг үзэсгэлэн гаргах хувийн төлөвлөгөөтэй эрчимтэй ажиллаж байна.
Зургийн санааг олж авсны хувьд гэвэл та бид Лондонд 2005 оны 10 сард уулзсаны дараахан Монголд өрнөж эхэлсэн улс төрийн байдал өөрөө надад “хэлж” өгсөн юм.
Тухайлбал 2005 oны 11дvгээр сард “Гаалийнxaныг” барьсан нь Монголд “цэцэглээд” байгаа хээл хахуулийн сүлжээг зад татаж улмаар нийгэм цэвэршин, Монгол Улс хөгжлийн шинэ замд орох, олон улсын нэр хүнд нь дээшлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэх нэн чухал акци байлаа. Гэтэл 2000-04 онд Монголыг маань бүрэн эзэгнэж байхдаа хийсэн гэмт үйлдлүүд нь илрэхээс айсан МАХН-ын удирдлага Эвсэлийн ЗГ-ыг хуйвалдаанаар хүчээр унагав. Eнэ хэргийг бүрдүүлэх явц, шүүх хурлын процессийг харж байхад байдаг л хэсэг луйварчдийг шийтгэж байгаа мэт тоглоом болж өнгөрлөө.
Нөгөө хээл хахуулийн сүлжээ “амьд мэнд” үлдлээ. Мөн,хэсэг нөхөд нь тасран Ардчилсан Нам дахин задарсан, хөдөлгөөнүүдийн тэмцлийг хагалан бутаргасан, УИХ-ын гишүүн О.Энхсайхан гэнэт нас барсан(?) Хадгаламж Зээл хоршоодийн дампуурал, түүнээс үүдсэн улс төрийн аллага , хохирсон олон мянган иргэд, одоогийн засгийн газрын байгаа царай, “Гаалийнxaны” араас явах ёстой “товаршнууд” одоо бүр давраад ЗГ-ыг aвнa гээд явж байгаа зэрэг нь манай монголын нийгэм гүн гүнзгий хямралд орсны тодорхой жишээ, тэр нь бүр улаандаа гарсаныг xaруулж байгаа хэрэг биш үү?

Энэ удаа таны яриа уран бүтээлийн тань төрсөн шалтгаанаас болж нилээд улс төржсөн сэдэв рүү орох нь ээдээ янз нь. Та “гаалийнxaны” хэрэг хөнгөдлөө гээд сэтгэл дундуур байна уу?
Улс эх орноо хэмээн бодож суугаа хүн бүрийн хувьд энэ сэдвээр ярихаас, хэлцэхээс аргагүй болсон юм биш үү дээ.
Ял хөнгөн, хүндийн тухайд бол нэг жишээ татья л даа. Өвчтэй хүүхэддээ эм, талх авах гээд 10 мянга xvрэхгүй ₮ хулгайлсан бүсгүй 10 жилийн хорих ял аваад хөөрхий нялх үртэйгээ цуг шоронд сууж байна(Тэр шүүгчид хүүхэдгүй хүмүүс юм болов уу?) Гэтэл хамгийн багаар бодоход 100 сая ₮ ийн асуудалтай хүмүүс дээд тал нь 8 жил...? энэ юу болж байна? Хаана байна нөгөө иргэний тэгш эрх?
Ард түмний barag 80% ядуу, ядуувтар, нэн ядуу амьдарч байна, түүндээ гутарч нийтээрээ архидан согтуурч, zarim ni xaвьтсан ойртсоноо алж xядаж байна. Нийгэм хэзээ ч байгаагүй хэрцгий болж байна. Үнэн үү? Дүүгээ, эмээтэйгээ цуг хоолойг нь хэрчээд алчихаж байна, эхнэрээ алаад шатааж байна, төрийн цагдаа нь авгайгаа алчихаж байна... Нийслэлийн Иргэдийг гэмт Халдлагаас Хамгаалах Нийгэмлэгийн дарга нь хүн алчихаж байна. Xаана байна тэр ”хариуцлагатай “төр? Ийм байхад Дарга Сайд нар ”юу нь болохгүй болчихоод байна” гэсэн утгатай үг хэлээд хээв нэг сууж байдаг. Харин би юу нь болж байна гэж тэднээс асуумаар байна. Ийм байхад би яаж гоё сэдэвтэй өнгөлөг зураг зурна гээд сууж байхав дээ, тийм үү? Би чинь Монгол хүн шүү дээ.

Та Интернетээс авсан мэдээнүүд дээрээс ийм дүгнэлт хийгээд байна уу даа.
За таны зурагт хандая. Энэ нэг могой тэргүүнд заларсан нь ямар санаа илтгээ вэ? Ер нь могой нэвт сүлжин биеийг ороосон мэт юм. Энэ нь “ мангас”-ийн амин сүнс гэж ойлгож болох уу?
OB: Надад интернетээс өөр эх сурвалжуудаас авсан мэдээнүүд бас бий...
Могойн хувьд Чи их зөв тайлж уншлаа. Уран зургийг унших гэж баруунд ярьж бичдэг. Хүний хохимой толгойн чимэгтэй, араа шүдээ арзагануулж, шүлс нусаа үсчүүлэн тал тал тийш зүтгэх гурван толгой, дээр нь бас нэг толгой... .
Tүүний эвэрт нь орооцолдсон хорт могой цааш зүтгэн тэдний тэргүүн дээр залран тухалж толгойдоо титэм залсан буй. Тэр зөвхөн тэргүүнд залрах төдийгүй энэ эрэмдэг амьтны бүхий л эд эрхтнийг сүлбэдэн ороож хаана л бол хаана цухалзана. Vvгээр би авилга xээл xахуулын сүлжээг дүрслэн үзүүлсэн юм. Тийм ээ амин сүнс нь.

Тав зургаан гартай юм. Тус бүрдээ нэг нэг юм атгажээ. Гар утас, хүний толгой, хөлөөс нь атгасан араг яс гээд. Энэ бүгдийн цаад утгыг юу гэж тайлахсан бол?
Нэг гартаа Их Эзэн Xааны юм уу аа гэмээр толгой тасдаж барьсан байгаа нь эд нар энэ чигээрээ цааш явбал Монголоо устгах нь ээ гэсэн миний эмзэглэл, сэтгэлийн зовиур, муу зөн совин, далд мэдрэмжээ нээн үзүүлж байгаа юм.
Гартаа орчин үеийн тeхник тeхнологи- гар утас aтгаж хэн нэгнийг зандрах мэт байгаа нь тэд асар их эрх мэдэл, мөн мэдээллийг гартаа оруулсан гэсэн санаа. Мэдээлэл бол эрх мэдлийн нэг чухал хэсэг. Тэр “болор” атгахаар зүтгэx гар, сарвуунуудаар тэд бүхнийг авахыг, атгахыг санаархсан гэсэн санааг илэрхийлсэн юм.

Ганц хөлтэй эрэмдэг амьтан энэ тулгуургүй бол унах нь ээ дээ? Тэр цахилгаан дамжуулах шугамны”шүрэн” утас их үнэтэй байх даа?

OB: Монголын төр засаг ард түмнийхээ дэмжлэгийг алдсаан. Одоо тэд ашигт малтмалаас олсон орлогоор л ард түмний aмыг түр хааж арай ядан нэг юм “ зогсож байна” гэдгийг уран сайхны ёгт утгаар үзүүлж байгаа юм.

Тэр цахилгaаны “шүрэн” утас аймаaр үнэтэй, ярих ч юм биш. Би “Мянганы зам” зэрэг ач холбогдолгүй төсөлд их шүүмжлэлтэй ханддаг. Өдөрт хэдхэн машин явдаг зам барьж, хэдхэн хүнтэй жижиг суурин газрыг гэрэлтэй болгохын тулд асар єндєр үнэтэй цахилгаан шугам татаж байна. Энэ бол хэрэггүй гэдгийг тэд мэдэж байгаа. Гэхдээ мєнгє унагахын тулд тэрбум тэрбvмаар нь хаяж байна, хайран байна! Учир нь цаана чинь хvн єлсєж vхэж байна! Дарга, cайд нараа! Та нартай адилхан Монгол хvмvvс, сайн яривал садан тєрєл чинь үхэж байна.
Гэтэл та нар тeндeр нэрээр хятадууд, гадаадынханд их мөнгө өгч байна. Оронд нь хахууль авч байна. Тэрэнд орвол ядуусаа орох оронтой, идэх хоолтой, ажил албатай болгож Улаанбаатарын утааг арилгаж, метро тавивал дээр биш vv? Moнголын төрд хөгжлийн тухай цэгцтэй бодлого алга. Болж байгаа юм цөөн бaina.

Энэ эвэртэй тэмээ, тэр oдoн тэмдэг ямар учиртай юм бэ? Бас тэр доор хэвтэж байгаа цогцосноос могой гарч байна уу даа?

“Эвэртэй” тэмээ чинь хєсєрт хаягдсан xөөрхий "Хєдєлмєрийн Баатар, Гавъяат, Тэргvvний, ударник..ер нь ахмадууд хөгшчүүдийн өнөөгийн нийтлэг дүр юм. Moнголд байхад нэг удаа эхнэр бид хоёр Сухбаатарын талбайн хажууд байдаг гуйанзанд хоол идэж суутал нэг өвгөн орж ирлээ л дээ. Энгэртээ нэг хоёр одонгийн лент зүүчихэж. Орж ирээд ийш тийшээ харж байснаа нэг ширээн дээр байсан хоолны шавхрууг идэж эхэллээ. Бид хоёрын өрөвдсөн гэж юухэв. Яг л бидний муу аав нар шиг хөгшин амьтан. Бид хоёр өвгөнд инэ хоол авч өгье гэж ярилцаад би очлоо. Учираа хэлээд авгай шинэ хоол авчирч өгөв. Бас хэдэн төгрөг ч өглөө. Өвгөн мөнгийг хоёр гардан авч залбираад нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ... бид хоёр ч ялгаагүй. Авгай маань гараад бүр уйлсан шүү дээ. ... Тэр хөөрхий өвгөн яасан бол гэж одоо ч хааяа бодогддог юм .. Энэ эврийг сайн харвал эвэр биш л дээ.
Тэднийг дооглох мэт тээр дээр санжигнах oдон тэмдэг нь нийгэм болж байна, сайхан байна гэж харуулах гэсэн коммунист vзэл суртлын нэг хоцрогдсон арга барил.
Тэр доодох бол могой биш Гень. Өнөөдөр манай Монголд хүн амын зүй бус үхэл харамсмаар их байна. Уг нь асар vнэтэй гэни! Эзэн Чингис Хааныг төрүүлсэн гeнь юм шvv дээ. Энэ нь хэнд ч хэрэггүй хөсөр хаягдаж байна гэдгийг уран сайханы ёгт утгаар дүрслэн үзүүлсэн юм.

Ta”Tэд” гэж хэнийг хэлээд байна ?
OB: Олигополуудыг ...

Эцэст нь таны шинэ бүтээл болон өмнө өөрөө нэгэнтээ зурсан Гоо Маралын үхэл гэсэн xoёр зургийн хооронд утгын нэг их ялгаа байхгүй мэт. Харин уран бүтээл талаасаа бодол санаагаа шинэлэг хэлбэрээр илэрхийлж байна гэж ойлгож болох уу?
OB: Нийгмийн амьдралыг олон талаас нь илүү гүнзгий нээн харуулснаараа ядгаатай. Тийм шүү. Шинэ стиль, ... Surrealism!

2007 оны 2 сарын 20

Сар шинийн зарим зураг

Лондончуудын золголт үргэлжилсээр.

Элчин сайдтайгаа элгэмсэж суугаад зургаа нэг даруулчихая

Сайдын өргөөний сар шинийн идээ

Зүгээ зөв гаргана шүү хө, хоёулаа

Данагар харагдаж байна уу би?

Манай хоёр сар шинэдээ бэлтгэн буузаа хийлцэж байгаа нь


Хүү маань "Цагаан сар болох гэж байна. Бууз хийе ээ. тэгэхгүй бол хүмүүс манайхыг Монгол айл гэж бодохгүй шүү дээ" хэмээсэн юм. Ингээд бид буузаа хийж хадам хөгшдөө оруулан сайхан битүүлсэн дээ.

Гахай жилийн ерөөл

Гахай жил гарч буйтай холбогдуулан блогоор зочлогч та бүхэндээ ерөөлийн үг айлтгах хэрэгтэй мэт санагдаад хэд хонов. Энд тэндгүй алтан гахай жилдээ гэж байгаад л урсгаж гарчээ. Хуулаад тавичих гэхээр нэг л өөрөө ч учир ухааныг нь сайн олоогүй байж элдэв олон юм уянгалуулах сонин санагдаад жаал бодов. Ямартай ч гахай гэдэг амьтан идэш уушийг нь өгөөд байвал баргийн юмыг шингээж таргалж чаддаг амьтан нь санаанд буулаа. Тэгээд
Ирж буй гахай жилдээ эрдэм ном, эд хөрөнгийг өөрсдийн хичээл зүтгэлээр олж, түүнийгээ гахай мэт өөртөө шингээж байхын өлзийтэй ерөөлийг өргөн баръяа аа гэж ерөөмөөр санагдав
Ерөөл бат сайхан оршиг.

Өчигдөр элчин сайдын яаман дээр очиж золголт хийж явтал Монгол Телевизийн сурвалжлагч нар ирчихсэн золголт хийж буй олонтой яриа хөөрөө хийж байна аа. Тэнд би бас Монгол түмэндээ хандаж гэж байгаад яг иймэрхүү утгатай ерөөл хэлчихсэн байгаа. Хэрвээ хэт бүдүүлэг санагдаад монтажлаад хаячихгүй бол удахгүй цэнхэр дэлгэцээр гахай мэт байгаарай гэж ерөөсөн нэг хүн уулзах нь шиг байна. Гахай гэхээр л нэг заваан бүдүүлэг амьтан бодогдоод гахай шиг байгаарай хэмээн ерөөчихөөр бас доромжилсон болчих гээд байгаа байж мэдэх юм гэж бодогдож байсан ч гахай жил гарч байгаа нь үнэн, тэр жилдээ тэр амьтаныхаа сайн сайханыг бодож ерөөхөд ер нь яахав гэж бодоод шийдсэн билээ :)

Залуу нас

Өдүүлсэн бүхнээ бүтнэ хэмээн зориглодог
Үг солисон болгоныг нөхөр хэмээн итгэдэг
Гэнэн хонгор эвий хөөрхий мэт санагдах
Гал цогтой залуу насандаа би хайртай

Англи улс, 2000 он

Нэгэн ёс

Өнгөрсөн даваа гарагт Оксфорд дах Харрис Манчестер Коллеж-ийн research fellow солонгос эрдэмтэний урилгаар тэдний коллежийн оройн хоолонд уригдав. Оюутнууд нь эхлээд орчихсон ширээндээ суусан байх бөгөөд Коллеж-ийн захирал (principal) нь үүдийг модон алхаар тогшоход бүх оюутнууд босож багш нар нь хоолны танхимд орж ирэн ширээндээ хүрч захирал сайхан хооллохыг хүсэн товч үг хэлснээр суудалдаа сууж хоолоо идэж эхлэх аж. Миний бие урьсан солонгос эмэгтэйн ятгалтаар захиралых нь яг өөдөөс харж суулаа. Тэрээр "За тэгээд хажуу талынхаа болон өөдөөс харах хүмүүстэйгээ сайн ярих боломж бүрддэг юм. Би чамайг захирлын өөдөөс харуулж суулгуулна. Чи Монголынхоо тухай хангалттай яриж болно" гэж өмнө нь нэгэнтээ зөвлөж байсан юм. Мань эмэгтэй Солонгос Монголчууд нэг гарлын хүмүүс хэмээн ярих юм билээ. Ховор төрлийн амьтан байхын давуу тал гэж байх болтой. Монгол хүн гэхээр "Анх удаа Монгол хүнтэй таарч байна" гээд л нөгөө л ямар хэлээр ярьдаг вэ, хэдэн хүнтэй вэ, халуун уу хүйтэн үү гэсэн асуултууд хажуу хавиргаас урсаж эхлэв. Иймэрхүү асуултуудад бүр нухлуулж элдүүр ханасан тул дуржигнатал хариулсаар... Дундад зууны үеийн хэл зохиол судлаач бүсгүй бүр ард түмэнийг юу бичиж туурисан байна түүгээр нь дүгнэдэг гэдэг. Монголын зохиол бүтээлээс яриа ч гэж хүртэл мэдэхгүй сэдэв рүү зулгаав.

Өөрсдөө бас Коллежийнхоо элдэв ажлын талаар санаа бодлоо солилцож, хийж судалж бүтээж буй юмсынхаа талаар ч яриа өрнүүлцгээх юм. Хоол идэх гэдэг ходоод дүүргэхээс гадна эргэн тойрноо нэг анзаарах боломж олгодог үе гэдэг нь барууны соёлоос ер нь харагддаг эд. Оксфорд, Кеймбриджийн сургуулиуд бол ёс болгочихсон болтой юм.

Хоолны хувьд сонгинийн шөл ууж, тахиан шарсан махтай хоолоор удаалуулж, завсар зайнд нь дарс шимэн, эцэст нь шоколадтай жимсний жигнэмэгээр даруулга хийн өндөрлөв. Хоолны танхимын ерөнхий зохион байгуулалт нь Harry Potter цуврал кинон дээр гардаг хоолны танхимархуу. Оюутнууд 3 урт эгнээгээр сууж багш нар нь дээд талын хөндлөн ширээнд суух аж. Түүхийн явдлын гэрч болон дүнсийх хана багана, тэнд өлгөсөн зураг сэлт нь цаанаа л сүрдмээр. Веб хуудсаар нь зочилж http://www.hmc.ox.ac.uk тэр танхимын зургийг сонирхож болно.
Хоол идэж дуусаад захирал модон алхаар тогшин оюутнууд босон сайхан хооллосноо илэрхийлээд багш зочид эхлэн гарч явах аж.

Хоолны дараа багш нар нь цайныхаа өрөөнд орж бас аяга цай кофе уунгаа үргэлжлүүлэн буу халах юм. Урьсан дагуу нь мөн л орж жаал суулаа. Багш нарын цайны өрөө нь бас эртний тавилгаар тоноглогдсон гангаан ганган.
Энэ Харрис Манчестер Коллеж нилээд зовлон жаргал туулж хөл дээрээ босож буй Оксфорддоо бол сүүлийн үеийнх нь сургууль юм байна. Захиралынх нь яриаг сонсож суухад гүйлгээ ухаан сайтай нэгэн болтой. Урд эргийн нэгэн их сургууль нэг том танхимаа ашиглахаа больж өнгөрсөн зууны эхээр зурагдсан ойролцоогоор 5х10 метрийн харьцаатай тэр үеийн сургуулиудын захиралуудын хөргийг харуулсан том зургаа хямдхан үнээр авах уу гэж байна. Тэрийг авбал хэдүүлээ хаана байрлуулах вэ? Удах тусам үнэ орох зураг шиг байна хэмээх. Ссургуулийн амь тариа болсон мөнгө төгрөгтэй холбоотой өөр бусад юмс ч нилээдгүй яриж багш нарынхаа санааг сонсох аж. Ер нь сургууль авч явна гэдэг бас нэг том бизнесс ажиллуулах ухаан шаарддаг болтой.

Бас манийгаа ашиглахсан гэсэн ухаанаа ч мартсангүй. Манай коллежээс санаачилж зуны сургалт явуулж эхлээд байгаа юм. Нийтдээ 5000 паундны татвартай ба 3 жилийн хугацаанд зуны улиралд нэг удаа 7 хоногоор ирж манай сургуулийн бүхий л ном сурах техникийн хэрэгсэлүүдийг ашиглан судалгаа явуулах боломжоор хангаж байгаа юм. Энд байхдаа амжуулж хийж бүтээсэн ажил дээрээ Оксфордын Их сургуулийн нийгэмлэгийн гишүүн гэсэн тодотгол бичих эрх бас өгнө хэмээгээд тэр сургалтынхаа холбогдох танилцуулга болон CD-г атгуулав. Бас коллежийнхоо хягаарлагдмал тоотой хэвлэгдсэн зургийг ч дурсгаадхав. 5000 паунд төлөөд жилд 7 хон хоног суух сургалтад 3 удаа ирж байдаг бэл бэнчинтэй эрдэм номын хүн одоохондоо манайд ховор юм даа. Дээр нь замын зардал гэж юм нэмэгдэж таарна. Гэхдээ хийх юм нь нэн тодорхой, түүнийг нь ойлгож ивээн тэтгэгч нь бий бол болохгүй гэх ч газаргүй юм. Сонирхосон хүн байгууллага байвал CD-г нь хувьлан илгээж болох зөвшөөрлийг харин авсан шүү.

За ер нь солонгос эрдэмтэний урилгаар зөндөө юм үзээд хараадахлаа, бичиж хүмүүст хүргэдэг хэрэг гэсэн шүү юм бодон гэрийн бараа хараад тэр дор нь нөгөө эрдэмтэнд
Ийм боломж олгосонд их баярлалаа Их нарийн дэг жаягтай сонин сайхан газар байдаг юм байна. Би үзэж харснаа сайхан бичээд блог дээрээ тавина аа хэмээтэл

Тэгж болохгүй шүү. Би чамайг хувьдаа нэг шинэ сонин юм үзээд аваг гэж бодоод л урьсан юм. Би энэ сургуулийн ёс уламжлалыг ойлгох гэж 20 жил болсон. Бид өөрсдийгөө нэр усаа гарган сурталчлахыг хатуу хориглосон байдаг. Тиймээс бидний нэрсийг ч, авсан зургуудаа ч блог дээрээ тавьж болохгүй.

хэмээн хичээнгүйлэн захидаг юм байна.

Иймээс ч энэ тэмдэглэлийг нэг ч хүний нэр дурьдалгүй, зураг үзүүлэлгүй зөвхөн сонирхуулах үүднээс бичиглэв ээ.

Хаа газрын ёс гэж бас нарийн юм байх юм. Асуулгүй блог дээрээ дур мэдэж баахан бураад залчихаагүй дээ бас баярлав гэм.

Доминика улсад

Барбадос, 1998-10-20

Бид энд 10 сарын 02-ны (1998 оны) орой 5 цагт Карибын орнуудын LIAТ компанийн 37 хvний багтаамжтай Dash 8 онгоцоор газардлаа. Энэ арал байгаль эхийн бас нэгэн євєрмєц тогтоц. Карибын арлуудаас хамгийн онгон зэлvvдээрээ vлдсэн ганц нь хэмээн ярьцгаах. Хэрвээ Кристофер Колумб дахин тєрєл арилжсан мэт єєрчлєгдсєн. Карибын арлуудад айлчлан ирэх аваас ганц энэ л арлыг танина.

Доминика улсын тухайд товчхон: Тvvхийн хувьд энэ арал Аравак болон Кариб Индиан нар нутаглан єєр хоорондоо тулалдсаар ерєнхийдєє Кариб Индиан нарын мэдэлд шилжсэн тэр vед Кристофор Колумб єрнийн колончлогчдын єєш болгон нээснээс хойш байгалийн сайханд нь шvтэн шунасан их гvрний тэмцлийн золиос болох эхлэл тавигджээ. Франц улсын мэдэлд чамгvй хугацаа єнгєрсний дараа Англи улсын мэдэлд шилжсэн. Одоо Их Британы vл vзэгдэх гарын дор бие даан хєгжиж яваа буурай нэгэн улс болой. Буурайдлаа гээд гудамжинд нь гуйлгачин тvvлэгчин харагдсангvй. Эргэлдэх хєх дэлхий дээр Доминикан хэмээх vндэстэн нийтдээ 150,000 гаруй байдаг бол энэхvv эх орон болох арал дээрээ тэдний тэн хагасаас цєєн нь буюу 72,000 хvн амьдран байна. Vvний учир алсад сурахаар одогсодын ихэнх нь цалин пvнлvv єндєртэй ажил хєєн эх орондоо эргэж ирэхээсээ алслан одох нь элбэг хийгээд гадагш цагаачлах нь ч хорио саад багатай болтой. Ирэгсэдийг ч хєєж туугаад байхгvй тул хаа газар ямар ч хамаагvй ажлыг хийж явах манай орны ємнє зvгийн хєршийн маань vр сад чамгvй тоотой бєгєєд цаашид ч єсєх хандлагатай гэнэ.

Улс орны эдийн засгийн гол хєрєнгийг банана гээч халуун бvсэд ургах нэгэн тєрєл жимснээс хvртэх ба жуулчлал удаална. Цар хэмжээний хувьд энэ арал уртаашаа 46 єргєєшєє 26 км. 300 гаруй уулын гол горхи нэлэнхvй их хар ногоон ширэнгэ ой нь энэ нутгийн газар зvйн тогтоц. Уулс дагаад vvлс хургаж, хяр сарьдагаар нь салхи сэвэлзэн vлээх нь хаа газрын юм болохоор Барбадосыг бодвол нартай єдєр цєєтэй харьцангуй сэрvvхэн хангай байлаа. Уулын ам, хонхор болгоноос шаагин урсах их бага горхинууд, тэдгээрийн зам тушаа орших хэд хэдэн сайхан хvрхрээтэй юм. Хvн зоныг айлгаад байх араатан жигvvртэн байхгvй нам гvм газар. Гэвч мэдэхгvй хvн цэцэг навчийг зулгааж тасдах нь осолтой гэх агаад учрыг ухвал хазаад авахгvй ч хордуулж муужруулдаг нь мундахгvй.

Энэ арал дээр бид 4 єдєр 3 шєнийг єнгєрvvллээ.

Бид 10 сарын 2-ны 5 цагт газардсан боловч захиалсан буудалдаа хvрэх гэж 50 хvрэхгvй км газрыг 2 цаг туулсаар байдал харуй бvрий болчихов. Эндэхийн зам нарийхан агаад эгц уулсын хажуу хяраар тавьсан бєгєєд єндєр уулсыг єгсєн уруудан явах тул амьнаасаа уйдаагvй л бол хурдтай явах ямар ч vндэсгvй.

Байрлах буудал маань нийт 315 хvн амьдрах нэгэн тосгонд байлаа. Буудлын маань нэр Roxy's Guest house. Буудлын эзэн Roxy хэмээгч эмэгтэй. Англид сургууль соёлд сурсан зах зээл гээч юу болохыг мэддэг чангахан гартай болов уу гэмээр нэгэн бvсгvй. Энэ нутагт томоохон хэмжээний барилга барихад vнэхээр хvндрэлтэй тул байгалийн гайхамшигийг нь vзэхээр ирэгсэд ихэнхэдээ энэ мэтийн тосгоноор байрлах зочдын єргєєнд байрлана.. Эд нар нь сайндаа л 4-єєс 8 єрєєтэй байх бєгєєд хирэндээ хєєрхєн тохилог. Ерєєсєє энэ арал дээрхи зочид жуулчдад зориулсан буудлын нийт єрєєний тоо нь 600 гаруйхан. Томоохон нэг хоёр буудлын л хэмжээ юм уу даа.

Маргааш єдєр нь тэнгэр бvрхэг салхи ихтэй байсан ч явган алхах бидэнд нэн таатай байлаа. Ерєєс энд байхад эх нутгийн сэрvvн салхийг санагдуулам салхи сэвэлзэн байсан нь Барбадосоос нэн ялгаатай.

Ингээд ирсний маргааш бид энэ арлын хамгийн том хvрхрээг vзэхээр зам заалган хєдєлтєл буудлын гадаа байх жижигхэн шар нохой дагаад эхлэв. Бид ч эхэндээ хоол горьдсон хєєрхий амьтан хэмээн бодож шар болохоор нь "Шарик" хэмээн нэрлэн дуудаж хань татан буцаагаад явуулчихгvй санаатай байсан чинь харин таамаг маань дэлэм зєрж энэ талаар сургагдсан газарч маань байсныг анзаарсангvй. Талдаа 2 цаг орчим явж хvрэх замын гуравны нэг нь засмал зам vлдсэн нь ширэнгэ ой дундуур тавьсан явган зам. Юуг чухам ширэнгэ ой гээд байгаа талаар нvдээр харсандаа тvшиглэн хэдэн vг хэлье. Эндхийн ой нь манайхны л адил євдєг шvргэм ургасан олон тєрлийн битvv євс хєвдтэй, хvний нуруу, тvvнээс арай єндєрхєн, навч мєчир нь єєр ч гэлээ манай нутгийн бол бургас маягын моднууд /тэдгээр нь голдуу банана гэх мэт жимсний моднууд/ тэгээд тэнгэр баганадсан сурлэг моднууд. / Эдгээр нь миний мэдэхээс хулсны мод, далдуу моднууд за тэгээд би нэр vл мэдэх ил далд vндэстэй, vс сахал мэт унжсан кино шийн дээр сармагчин энэ тэр дvvжигнэн байдаг нарийхан олсны дайны бvдvvн мєчрvvдтэй баргил том сvрлэг гээчийн єндєр моднууд./ -аас бvрдэнэ. Ерєнхийдєє ийм тєрлийн мод ургамал єєр хоорондоо єчvvхэн ч зайгvй шавааралдан ургасан учир ємнє чинь тулж нvvрийг чинь ороолгох цэцэг навч модны мєчрєєс єєр зvйлийг та алслан харж чадахгvй. Vvнийг л ширэнгэ /jungle/ гээд байх шиг байна даа. Нууц товчоог эрдэмт євгєн тэрлэн бичих тэр цаг vед эх нутгийн маань Ононы шугуй мод ургамал нь єєр ч туулж гарахад ийм л байсансан юм болов уу хэмээн бодогдож билээ.

Хэрвээ тэр зассан зам vгvйсэн бол хvссэн газраа очих ямарч арга газар нутгийн байдлыг vл мэдэгч хэн нэгэнд байхгvй гэдэг нь даанч тодорхой. Уулын эгц замын хальтиргаатайгаас болж дєрвєн хєллєн мацах газар тун их. Харин нохой маань замаа даанч эргэлзэл vгvй мэдэх тул бараг л хаана хєлєє тавибал дээш мацахад нэмэртэй, доош буухад хальтиргаагvй болохыг зааж байлаа. Ингээд бид 2 уулыг даван 3 горхийг гатлан уг замыг дагасаар зорьсон газраа ирэв ээ. Халуун бvсийн алив бvхэн хорхой шавьж, навч цэцэгс нь Монгол газрын маань амьтан ургамлаас даанч том. Энэхvv ширэнгэд ёстой л есєн жорын мод ургамал ургасан агаад тэдгээрийн нvсэр том гэдэг анхлан харсан надад даанч сvрдэм. Басхvv єнгєний сайхан vнэрийн тансаг нь аргагvй сэтгэлд тааламжтай байлаа.

Бидний зорьсон энэ хvрхрээ нь арлын хамгийн том хvрхрээ бєгєєд ирсэн гийчин vзвэл зохих зvйлсийн жагсаалтын хоёрт байх аж. Тэрээр vндсэндээ 30 орчим метрийн єндєрєєс буух жижиг горхи юм. vзэмж тєгєлдєр энэ газарт нартай vед солонго vл арилна. Ус нь бvлээвтэр хэд хэдэн сэлж болохуйц мєргєцєг тохиотой. Зєвхєн хvрхрээгээр зогсохгvй эргэн тойрны эгц босгосон хана мэт уулс нь бас л сvрлэг. Яг л анх бий болохдоо ямар байсан тэр л янзаар байх энэ хvрхрээний хувьд тvvнийг хvртэл мод шороо ашиглан тавьсан явган замыг эс тооцвол байгалийн энэхэн хэсэгт хvний гарын хор ороогvй байлаа. Харин энэхvv замыг хэн бvхэн чєлєєтэй яваад хvрчихгvй ширэнгэ ой дундуур мєр гарган засна гэдэг чамгvй цаг зарсан vлэмжхэн ажил болох нь дамжиггvй. Зам дагуу миний мэддэгээс хулс мод цєєнгvй харагдлаа. Банана жимс ч зэрлэг байдлаар урган тvvнийг нь жижигхэн шувууд амтархан идэж буйтай таарав.

Ингээд буцах замдаа мєнхvv тосгоны ойролцоох халуун хvйтэн горхи зэрэгцэн урсаж ёроолдоо очин нийлж бvлээн нэгэн горхийг бий болгодог газарт очиж тусгайлан зассан мэт нэгэн тохойд бvлээн усанд налайн хэвтэж биеийн алжаалаа тайллаа. Гоц гойдын vнэр танаргvйч нутгийн олны ярьж буйгаар биед их сайн гэнэ.

Маргааш єглєє нь буцалдаг нуурыг vзэхээр тусгай газарчлан хєлслєн явлаа. Энэ бол урд єдрийг бодвол бие сэтгэлийн хvч шавхсан урт аян болох нь мэдрэгдэж байсан ч чухам ямархуу байсныг явж ирээд л буларсан биеэрээ мэдэрч билээ. Нохой маань энэ єдєр бас л дагав. Нохой гэдэг ямархуу хvнд тvшигтэй амьтан болохыг энд бас нэгэнтээ тодоор мэдэрч билээ.

Галт уулс элбэгтэй байсан энэ аралд тvvний ул мєр болох халуун бvлээн гол горхи тэр бvv хэл нуур цєєрєм элбэг. Тvvний нэг нь бидний vзэхээр зорьж буй хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн том /удаах нь Шинэ Зеланд улсад байдаг аж/ Boiling Lake. Бид очих талдаа 4 цаг гаруй явахдаа 3 том уул 10 орчим жижиг гvвээ толгод мєн тєдийн хэмжээний горхи усыг туулан бас л битvv ширэнгэ дундуур мацуулан гулгуулан урагшилж байв. Энэ удаа газарчтай явсны ачаар зам зуур байх мод цэцэгсийн нэр хэзээ юунд хэрхэн ашигладаг гэх мэт зvйлийг аялах явцад завгvй танилцуулах тvvний ярианаас бага сага ойлгож явав. Ер нь энэнхvv буцалдаг нууранд тусгай газарчгvйгээр очихгvй бол зам мэдэхгvй хvн явах аргагvй. Зарим vед уулын горхи даган єгсєж уруудах тул зам мєрєє алдах нь энvvхэнд. Гэхдээ л тэр хол газрыг хvртэл энэ бэрх газарт 7 сар гаруй энэ тосгоны хvмvvс ажиллан ширэнгэ ойг зvсэн байж мєн л мод шороо ашиглан явган зам тавьсан байлаа.

Энэ удаагын хvрэх газрын зам маань ємнєх єдрийнхєєс хэдэн хувь илvv бэрхшээлтэй байв. Уулын хяраар явж байгаад нэгэн тусгайлан татсан анхааруулах маягын утсан хаалт байсны учрыг асуувал нэгэн хєєрхий герман жуулчин зураг дарах гэж хэт урагш алхаад тэр чигтээ хальсан газар юмсанж. Тэгэхээр уншигч та ямархуу газар болохыг тєсєєлєн буй бизээ. Ингээд 3 цаг орчим явсаны дараа баахан буцалж буй горхинууд дээр ирлээ. Дахиад нэг цаг явж байж нєгєє нуурандаа хурнэ. Хойхно харагдах уулын цаанаас уур савсах нь холгvйн шинж ч шууд хvрэх аргагvй тойруу замаар явах аж. Газарч залуу маань горхины ойролцоох vнсэн саарал єнгийн лаг шавраас утган авч торонд хийх нь энэ газрын эмэгтэйчvvдийн нvvрний арьсаа арчилдаг байгаль эхийн заяасан энгэсэг юмсанж. Би ч сонирхон базалж имэрч баахан vзэв дээ. Єнгє нь саарал хийгээд халуун болохоос байдаг л нэг шавар байв. Хавь орчны оргилж буй энэ ус булгууд бидний рашаан хэмээдэг газруудтай адил тэр чигээрээ хvхэр vнэртэх нь магадгvй ямар нэгэн зvйлд хэрэгтэй ч байж мэдэх юм. Мань газарч харин энэ талаар тоймтой юм хэлсэнгvй. Ингээд цааш бас цаг орчим яваад нєгєє vзэх гэж зорьсон нуур дээрээ ирэв ээ. Хоёр том уулын дунд хавчуулагдан орших яг голоосоо оргилон буцлах энэ нуур хэмжээгээрээ манай Жанжны талбайн гуравны нэгийг эзлэх багцааны харагдаж байв. Эрэг нь 10 гаруй метр єндєр тул яг ойртон очих аргагvй. Ерєнхийдєє дээд талаас нь харах аж. Халууны хэмжээ нь 180 хэм /Цельсийн/. Єндєг хийвэл 4 минутад болдог гэнэ. Хавь ойрд тухлан суучих сандал сvvдрэвч юу ч vгvй тул чулуун дээр сандайлан сууж бороонд цохиулсан шиг авч явсан жаал жуул юмаа хам хум идээд буцлаа. Уг нь онгон байгалиараа байгаа нь сайхан ч хvн зоны хєл тасардаггvйг нь бодоод ядахдаа нэг сvvдрэвч сандал барьчихгvй дээ хэмээн бодож билээ. Энд нисдэг тэргээр л биш бол явганаар ирэхээс єєр ямар ч аргагvй. Тэгэхээр vзэх хvсэлтэй хvн насны бага цусны шингэн, ясны хєнгєн дээр ирээрэй гэсэн vг. Харин энэ нуурыг хvртэл дvvжин машин тавих тєсєл яригдан тvvнийг нь хэн хvнгvй эсэргvvцэж байгаа гэнэ. Ер нь тvvний хэрэг vгvй мэт санагдав. Яахав vзэхийг хvсвэл єєрийн биеэрээ туулж ирээд дэлхийн нэгэн гайхамшигийг vзэх нь илvv амттай биз ээ. За ингээд эргэж ирсээр байтал хариу бvрий болоод энэ єдєр єндєрлєв. Сонин нь энэ єдєр бол бидний хуримын нэг жилийн ойн єдєр байлаа.

Ингээд буудалдаа ирээд байж байтал тохиолдсон нэгэн хєгтэй бас энэ тэнд байнга л тохиолдож байдаг бодууштай нэгэн зvйл бидэнд бас тохиолдов. Энэ бол бас л нєгєє цус нь элэглэсэн мєнгєтэй холбоотой асуудал.

Єглєє уг нь бид газарчид хэдийг тєлєх ёстой вэ гэтэл нєгєє Рокс нэрт хvvхэн надад шууд єгчихєєрэй бид хоёр дараа нь тооцоо хийнэ хэмээн бидний хэн хэний маань нvvрэн дээр лvндэн буулгасан юм. Аялалын зам зуурч манай газарч, мань эзэн авгайг мундахгvй магтаж, нас чацуу нэг ангид сурч байснаа сонирхуулж, тэрээр бас цагтаа энэ тосгоны нэг тєрлийн гоо бvсгvйгээр тодорч байсныг дуулгаж хvндэлж байдгаа хэлэхийн ялдамд мєнгєє хуваахдаа гар татуу байж магадгvйг анхааруулан биднээс хэрвээ хvсвэл гар цайлгах мєнгє /тип/ єгєхийг байн байн гуйгаад байсныг нь анзааран хєєрхий минь ядарсан л нэг эр юм хэмээн бид бас гомдохооргvй хэмжээний юм єгсєн юм. Орой нь ирээд 'за баяртай, сайхан байлаа' гээд л гар хєл бариад салсан хvн маань удалгvй хаалга тогшин мєнгє нэхдэг байгаа. "vгvй бид чинь єгч авалцахаа танай тэр буудлын эзнээр дамжуулахаар єглєє нvvр нvvрэн дээрээ тохиролцоо биз дээ" гэтэл " vгvй ээ тэр надад маргааш тєлєх болоод би харин маргааш энvvгээр ирж чадахгvй нь" гэж залдаг байгаа. Бид ч мань эр буудаад байгааг анзаарч "за тэгвэл чи тэр эзнээсээ асуусан юм уу, Тэгээд єг гэж байна уу?" гэтэл " тийм тийм" хэмээн нvд эргэлдvvлэв. "За хє єглєє нvvр нvvрээ харж шийдсэн юм одоо бас тэгэж шийдэлгvй горьгvй Хоёулаа очиж уулзана аа" гээд гартал харин нєгєєх маань "би энд байж байя. Уг нь надад шууд л єгчихгvй дээ" хэмээн намайгаа учирлан ойлгуулах гэж оролдов. Би ч бас байдлыг аминдаа ойлгуулах санаатай "Нэгэнт л тохирсон юм бол ил далд ингэж явах нь бизнес хийгч хэн хэндээ тусгvй. Цаашдаа чамд л муугаар нєлєєлєх юм бус уу" хэмээн санаа хэлэх аядтал. "vгvй vгvй эзэн авгай єєрєє зєвшєєрсєн юм" хэмээн зvтгэв. Одоо яая гэхэв би гэдэг хvн иймэрхvv юмтай хэд хэд таараад хvний сэтгэл "ойлгохоо болиод" байгаа болохоор нvvрээ харалцахаас наашгvй гээд шууд гартал мань эр харин буудлын нєгєє булан руу арилаад єгдєг байгаа. Ашгvй энэ vед нєгєє эзэн авгай гарч ирж таараад "За хє єєрийг чинь єг гэсэн гээд тэр газарч залуу чинь мєнгєє авна гээд байна єгчих юм уу" гэтэл мань авгай ёстой тачигнаад буудаг байгаа. Юун нєгєє анги хам бараг л би мэдэхгvйгээс гуйлгачин тvvлэгчингээр нь дуудаад "дахиад чамайг би ийм юманд явуулж байхгvй" хэмээн загнаад "битгий єг надад єглєє тєлєєрэй" гээд тас байлгав. Ингээд хєєрхий эр хэдэн зоосны хойноос хєєцєлдєж байж ирээдvйн хєрєнгє оруулалтаа алдах нь тэр. Бизнес ээ гэж. Харин сvvлд учрыг ухаад байх нь ээ, тэр єдєр ажиллаж байсан тогооч авгай хєєрхий залууг шордоод "яалаа гэж тийм юм байдаг юм. Чи єєрєє мєнгєє шууд авах ёстой" гэж ятган 'ойлгуулснаас' болсон байж билээ. Хаа газар сайхан хор найруулчихаад цэвэрхэн vлддэг ийм хvмvvс бас хэцvv шvv. Ийм л хvмvvс хvний ажил, амьдралд тус хvргэхээсээ илvv ус хvргэх юм даа.

Ингээд маргааш єдєр нь нэгэн жижиг автобус хєлслєн арлын vлдсэн хэсгvvдээр хєндлєн гулд аялалаа. Эхлээд нийслэл нь болох аймгийн тєвийн хэмжээтэй ч улс орон юм болохоор юм болгон байх Карибын тэнгисийн эрэг тушаа орших хотын гудмаар хєндлєн гулд давхиж энэ л газрын зайсан толгой болох юм юм нь харагдах жижиг уулан дээр гарч ерєнхий байдлыг нь харлаа. Биднийг авч явсан жолооч маань урьдын туршлагтай, хаагуур явж юу vзvvлж, юу гэж ярихаа мэддэг нь их тустай байв. Эгч дvvс нь Америкт амьдардаг єєрєє бол эндээсээ явах дургvй нэгэн гэнэ. Хирэндээ бэлжиж єєрийн гэсэн унаа тэрэгтэй байнгын vйлчлvvлэгчидтэй болсондог. Бас хажуудаа хань болох нэгэн эрийг дагуулж явсан бєгєєд єдєржин цуг явахдаа єєрєє л юм авч идэхээс нєгєєдєє єгєєд байгаа юм харагдахгvй байсан нь харин жаахан тийм санагдаж билээ. Нєгєєх нь бас нэг хийх ажилгvй найз аа дагаж хань болж єдєр єнгєрєєж яваа бэл бэнчин нимгэнтэй дорой нэгэн эр болтой.

…Хот нь єєрєє их жижиг тул том хэмжээний усан онгоц ирэхээр бараг хотоос нь том харагдаад сvрийг нь дараад байдаг юм хэмээн мань жолооч маань сонирхуулав. Дараа нь бид энэ аралын уугуул иргэд Кариб Индиануудын тосгоныг vзэхээр зорилоо. Зам маань Карибын тэнгисийн дагуу байж таарсан бєгєєд энэ тэнгис Атлантын далайг бодвол маш нам гvм давалгаа гvвэлгээ ер байхгvй тогтуун ус аж. Зорьсон тосгоныг хvртэл бас л уулын мушгиралдсан газраар явж vзэж харах зvйл их байсан ч єчигдєрийн явдалдаа асгагдаж тэгээд ч нvдэнд хэзээний дасал болсон тул харин бvvр нvд анилдан зvvрмэглэж явав. Энэ зуураа нэгэн газар зогсож бас нэг багахан хvрхрээ, "цагаан гол" хэмээн нэрлэгддэг "болсон сvvний цийдэм" шиг єнгєтэй горхийг vзэв. Зам зуур банана жимсний бут сєєг ургуулан тариалсан газар ихэнхдээ vргэлжилж байлаа. Ийнхvv давхисаар нєгєє тосгондоо ирлээ. Зуны халуун єдрvvдэд нозоорон байшин барилгынхаа гадаа хэд гурваараа сvvдэрлэн сууж элдэвийг хvvрнэх харцуул, эхнэр бvсгvйчvvл нь угаалга vйлдэн хэцэн дээр тохож буй, хормой хотноос нь зууралдан гvйх бяцхан vрс гээд байгаа байдал нь яах аргагvй л нэг сумын тєвд л яваад ирэх шиг сэтгэгдэл тєрvvлэв.. Гадаад дvр тєрх нь хєдєєний хєрслєг бор царайг яг тэр чигээрээ илтгэнэ. Энэ тосгон нь єєрийн гэсэн євєрмєц дэг жаягтай удам угсаагаа авч vлдэх гэж тэмцэж байдаг нь сонссон зvйлсээс мэдрэгдэж байв. Тухайлбал хар арьстантай суусан эмэгтэй нь тосгоноо орхих ёстой бол эрэгтэй нь тосгондоо авчрах ёстой аж. Нийт 3000 гаруй Кариб vндэстэн байдгийн 1000 гаруй нь л єєр цустай холилдоогvй цэвэр энэ цусны хvмvvс гэнэ. Жолооч залуугийн яриагаар бол машин дєхєж ирэхээр замаас зугтаж байгаа хvн бол Кариб хvн гэдэг шог яриа энэ нутагт байдаг аж. vнэхээр ч тэд маш бvрэг ичимхий гэгддэг бєгєєд хэдхэн жилийн ємнє энэ сууринг ийнхvv жуулчид сонирхон vзэх гэж ирдэггvй байхад, машин тэрэг хараад эмнэг хангал шиг зугтан алга болдог байсан гэнэ. Ямар нэгэн vvсэл гарлын холбоо сэжим байж болох энэ vндэстний талаар ихийг мэдэх боломж энэ удаад байсангvй. Адаглаад хvvхэд нь эхээс тєрєхдєє нуруун дэрээ хєх толботой тєрдєг болов уу гэж бодоод асуусан ч хамт явсан хvмvvс маань энэ тухай мэддэггvй гайхлууд байж. Энэ сууринд тусгай жуулчлалын бааз, энэ vндэстэнтэй холбогдох мэдээ материал байхгvй байсан нь жаахан харамсалтай санагдлаа.

За ингээд орой нь онгоцондоо сууж Барбадос улсынхаа зvг хvлгийн жолоо заллаа. Эргэж нисэх замдаа Карибын тэнгис дэх Франц улсын нэгэн хэлтэрхий Martinique арал дээр тvр зогсож буугсадыг vдэж суугсадыг угтлаа. Уг нь энэ арал яг л бидний айлчлаад буцаж буй Доминика шиг байгалын тогтоцтой байсан гэдэх боловч одооны дvр тєрх нь єндєр хєгжсєн нэгэн хот л гэсэн vг. Бvхий л ой хєвчийг нь тайрч огтлон байшин барилга барин хотжуулан хєгжvvлсэн ажээ. Ихэр юм шиг байсан хоёр арал vнэхээр тєрєл арилжсан мэт єєр байдалтай байгааг хараад хvн гэдэг яасан ч ихийг бvтээж яасан ч ихийг сvйдэлдэг гайхлуудав дээ хэмээн бодож явлаа. Дараа нь мєн л Франц Английн хоронд 14 удаа солигдон шилжигдэж тэр цагтаа дарийн утааг багагvй vнэрлэсэн St Lucia хэмээх арал дээр мєн тvр зогсоод эргэж Барбадосдоо ирлээ. Энэ удаагийн аялал ийнхvv єндєрлєв….