Халуун бvсийн шvрэн аралд єнгєрєєсєн нэг жил

1998-1999 онуудад эхнэр бид хоёр Барбадос арал улсад нэгэн жилийг өнгөрөөсөн юм. Тэр үед уг арал улсын үүсэл гарлын тухай бичсэн тэмдэглэлээ таны сонирхолд хүргье.
__________________________________________________________________

Элэг нэгтнvvдээс маань ирж байсан энэ нутгийн тухай элдэвийг мэдэх хvслээр дvvрэн захидал асуултууд энэхvv тэмдэглэлийг хєтлєх vvдийг нээлээ.

Харь хол явж тєдийлєн vзээгvй намайг
Харин Барбадост байна гэхээр гайхацгаана.

Азийн цээжин дэх эх газрын эрс тэс хуурай уур амьсгалд эр бие торниж, эртний удамт нvvдэлчин соёл иргэншилээс бодол оюун минь умдаалан єндийсєн миний бие огтоос vл мэдэх байгаль цаг уур, соёл иргэншил бїхий эргэн тойрон цэлэлзэх захгvй их далайн дундах євєлгvй зун vргэлжилэх Барбадос хэмээх бараа сvрээр авсаархан ч барих тєр баригдах иргэдтэй бие даасан улс болон тогтнож буй энэхэн аралд ирсэн минь жилийн ємнє байв.

Энэ улс бол Хойд ба Ємнєд Америк тивvvдийн завсар зайд Карибын тэнгисийн зvvн захыг Атлантийн далайгаас зааглан нуман хэлбэрээр уван цуван байрлах арал улсуудын хамгийн зvvн захын ганц сондгой арал. Энэ бvс нутагт ихэнх нь газрын зураг дээр харагдахтай vгvйтэй том жижиг гуч гаруй арал улс бий. Єдгєє тэднийг бид эх газрын Гаяана, Белиз улсуудтай нийлvvлэн хамтад нь Карибын буюу Баруун Индийн (West Indies-Вест Индийз) улсууд гэж нэрлэх ажээ.

Энэхэн аралд ирэх хvртэл ерєєс Карибын бvс нутгийн талаархи мєхєс миний мэдлэг социализмийн vед бидний элсэн чихрийг хангадаг байсан басхvv ширэн бээлийтэй зодоонч хєвгvvдээрээ дэлхийд алдартай энэ тивийн ганц коммунист орон Куба, хэдэн жилийн ємнє "урт гарт" АНУ-ын цэргvvд ороод засаг тєрийг нь эргvvлж орхидог Гренада хэмээх хоёр арлын нэрээс л цаашгvй байлаа.

"Суусан цэцнээс явсан тэнэг"- нvдээр харж биеэрээ мэдрэнэ гэдэг єєр юм. Халуун бvсийн улс орноор айлчилж юм vзэж нvд тайлсан хvмvvсийн яриаг бишгvй л сонсож байсан ч энд ирсэн эхний єдрєє л махан бодгаль маань байгаль эхийн дасаагvй нэгэн уур амьсгалд цочирдож, мєчидхєн туршлага мєхєсхєн ухаан маань ємнє vл мэдэх єєр нэгэн соёл иргэншлийн зєрvvд сэртхийж байсныг одоо би тодхон санаж байна. Тэр єдрєєс хойш цэнхэрхэн гариг маань уяхан замба тивийн нарыг нэгэнтээ бvтэн тойрч Монгол эр миний бие энэ газрын цаг амьсгал, амьдралын хэв маягт хэдийнээ дасжээ. Жил гэдэг юмны цаад наад нарийн ширийнийг бїрэн ойлгоход ахархан хугацаа ч чамлахааргvй ихийг харж vзэж ойлгож мэдэрсэн мэт санагдана. Байгаль эхийн цаг амьсгал авир араншин ямархан ялгаатай байдаг, хvн зоны амьдрах арга ухаан ямархан арвин баялаг байдаг тэр байтугай улс орон гэдэг ч миний ємнє тєсєєлж байснаас ямархан ялгаатай ойлголт болохыг нvдээрээ харлаа, биеэрээ мэдэрлээ.. "Явсан хvнээс vг сонс"- бид бvхэнд ямар дуртай vедээ хvссэн газраа очоод vзчих боломж тэр бvр байх биш дээ, явсан би vг сонсгоё хэмээн бодлоо.

Ижил нэгэн орчинд єсєж єндийсєн эх орон нэгт та бvгдэд маань миний доор чадан ядан эвлvvлэх тэмдэглэл маань єчvvхэн ч атугаа шинэ содон байж ямар нэгэн санаа оноо єгвєєс зорилго маань тэрээ. Далайд дусал нэмэр.

Ингээд эдгээр арлууд ба бvс нутгийн єнєєгийн дэлхий нийтэд мэдрэгдэх болсон vеийн тvvх сурвалжаас эхлэн газар нутгийн онцлог далай тэнгисийн ааш араншин, тvvний яндашгvй баялаг, энэ нутгийн улс орны євєрмєц онцлог, ард тvмнийх нь амьдралын хэв маяг зэргийг єєрийн мэлмийдээ тусгаж ухаандаа тунгаасан хирээр толилуулахаар хичээнгїйллээ.

Тэнд хэн байв тэгээд юу болов

Эдгээр арлуудын єрнийн орнуудтай холбогдох vvд хаалгыг 1492 онд Португалийн судлаач далайчин Кристофор Колумба буруу зєрvv будилж явж нээхээс ємнє Аляскийн хойг тасраагїй, Америк тив тусгаарлагдаагїй байх олон мянганы тэртээ Азийн цээжнээс нvvдэллэн очсон овог аймгуудын улбаа болов уу хэмээн яригдах хоёр тєрлийн бvлэг хvмvvс амьдран байв. Тэд энд эх газар болох одоогийн Ємнєд Америк тивээс мянга гаруй жилийн ємнє нїїдэллэн ирсэн хэмээх аж.. Тэдний нэгийг нь Аравак(Arawak), нєгєєг нь Кариб Индиан (Carib Indian) хэмээн хожмоо нэрийджээ. Эдгээр овог аймаг хvмvvс бидний євєг дээдсийн нэгэн тасархай болов уу хэмээх таамгийг эхээс тєрєх vрсийн нуруун дээрхи хєх толбо нь тєрvvлнэ. Тэд бvр тvvнийгээ Монгол толбо /Mongolian spot/ хэмээн одоо ч нэрлэх аж Бичиг vсэггvй байсан тэдний талаархи єнєєгийн хvн тєрєлхтєний мэдлэг 16-р зууны vеийн Испанийн зохиолчдын бичсэн зvйлс, хожим судлаач шинжээчдийн судалгаа шинжилгээ явуулсан зарим нэг агуй болон урцнаас олдсон эд єлгийн зvйлсэд хийсэн дvгнэлтээс нэг их хэтэрдэггvй. Ямартай ч царай зvс бие хаа нь Монгол дvр тєрхтэй ихэд адил болохыг энэ газар нилээдгvй жил амьдарч ажилласан эрдэм номтой нэгэн бээр надад сонирхуулан хэлж байлаа. Vнэхээр ч тийм болохыг миний бие Доминика арал дээр очих vедээ, тэнд амьдран буй Карибын арлуудад цор ганц байх уугуул иргэдийн суурингаар дайран єнгєрєх зуур анзааран харж ихэд олзуурхан сониучирхсан билээ. Яг л нэг хєдєєний алсaлхан орших сумын тєвд очсон лугаа сэтгэгдэлийг єєрийн эрхгvй тєрvvлсэн юм.

Тєв ба ємнє хэсгийн арлууд дээр амьдрарч байсан Аравакууд нь харьцангуй дєлгєєн номхон хvмvvс байв. Тэдэнд халдан довтолж хоол ундыг нь булаах дайсан тєдийлєн элбэг байгаагїй тул тэдний оршихуйн хvсэл зорилго нь идэх хоолноосоо нэг их хол давж гарч байсангїй. Байгалийн таатай нєхцєл, хатгалдан сєргєєлдєх дайсан vгvй тэд єєр ч яах билээ. Тэд агуй, урцаар гэр хийн, элдэв сvрэл євсєєр сав суулга урлан, мод ургамалын навч цэцэгсээр хувцас бvтээн, энэхvv халуун бvсэд элбэг ургах жимс ногоог тїїн идэж басхvv хэрэгцээт тариа будаагаа тариалж, єєрсдийн бvтээсэн завиар загасчлан далай тэнгисийн хишгийг ч хоол хvнсэндээ хэрэглэнэ. Хойд талын арлуудын уугуул оршин суугчид болох Кариб Индиануудын амьдралын хэв маяг нь Аравактайгаа адилхан ч харин тэд ихэд омголон дайнч омог байсан болтой. Тэд газар нутгаа улам тэлж номхон дєлгєєн Аравакуудаа дайран довтлох нь элбэг байж. Ийм л нэг идэх хоолныхоо тєлєєх энгийн амьдрал єрнєн байх vед нь хєгжилт Европийнхон хєл тавьснаар энэ зvгийн амьдралын хэв маяг орвонгоороо эргэх нь тэрээ. Байгалийн сайхандаа дульдуудан ургаа модны тайрдасаар завь хийн загасчилж, ургах жимс ногооноос тааваараа хvртэх хєєрхий тэд, баялаг гэж юу болохыг дэндvv ихээр ухаарч тvvнийг олохын тєлєє юугаа ч vл хайрлах сэтгэлгээ хэдий нь суусан хєгшин Европийнхонтой харьцуулахад vнэхээр эвий нялхас байлаа. Европын цагаан арьстанууд юун хутга шєвєг, цахиур буу байтугай, холбоо дохиоллын тоноглолоор євч тоноглогдсон холын аяны дєрєє даах хєлєг онгоц бїтээчихсэн энэхvv "хєгжилт" хvний гарын байтугай нvдний ч хор ороогvй байсан унаган тєрхєєрєє арлуудад шvлс асгаруулан ирж байсан нь тэр байв.

Анхлан ирсэн Испаничууд одооны Доминикагийн Бvгд Найрамдах Улс ба Хайти Улс зэрэгцэн оршдог тєв хойд хэсгийн Хиспянола арлаас эхлэн єнєєгийн Куба, Ямайка улсын оршин буй арлуудад суурьшиж эхэлжээ. Колумб гуай анх ирэхдээ л Ази тивийг хvрсэн усан зам нээчихлээ хэмээн бодож нvд анитлаа тvvндээ итгэж байсныг хожим Испаничууд ойлгож тэдгээрийг Номхон далай дах Зvvн Энэтхэгийн Спайс арлуудаас ялгахын тулд Баруун Индий буюу (West Indies) хэмээн нэрийджээ. Ерєєс бидний Америкийн уугуул иргэдийг "индианууд" хэмээн нэрлэдэг маань ч Колумбийн Энэтхэгт ирлээ гэж ойлгож байснаас vvдсэн хэрэг болтой.

Тэд ирсэн даруйгаа л хот суурин босгоод амьдрал цэцэглvvлээд эхэлсэнгїй. Байгаль орчны нєхцєл уугуул иргэдийн амьдралын хэв маяг єєрт ашигтай байх элдэв зvйлийг судалж, энд сууришан байрлах єєрийн цаг нєхцлийн боломжийг хvлээсээр бараг хагас зуун жил єнгєрсєн аж. Уугуул иргэд ч урилгагvй зочидтой боломж чинээгээрээ тэмцэлдэн харгалдаж байсан ч хавчаахай нумтай тэд хурдан буутай шинэ эздийн ємнє юухан болох билээ. Испаничууд ирснийхээ дараа эдгээр арлуудад алтны уурхайнууд ажиллуулж, мал аж ахуй эрхэлж байлаа. Тэд ажлын талбартаа уугуул иргэдийг хайр найргvй зvтгvvлж байснаас сая гаруй тоотой байсан тэдний ихэнхи нь ажлын хvнд нєхцєл Европ зvгийн элдэв євчний аяыг даалгvй нvд аницгаасан ажээ. Тэд ч цааш Ємнєд Америк тивийг нээж Мексикт алт олсноор эдгээр арлуудыг ирж очих дэн буудал маягтай хэрэглэх нь илvvтэй болов. Тэр vед хvчирхэгжиж байсан Европын бусад орнууд Испаничуудын дараа энэ арлуудад хєл тавьж их багаар суурьшиж байсан ч 17-р зууныг хvртэл эдгээрийг тєдийлєн ихээр сонирхож байсангvй. Тэдэнд эхэндээ алс дорнод буюу Ази тивд хvрэх усан зам нээх нь чухал байснаа дараа нь хойд Америк, Канад гэх мэт зах хязгааргvй их нутаг олдчихоод байсан болохоор энэ єчvvхэн арлуудыг тєдийлєн анзаарч байгаагvй болтой. Тэрхэн vедээ Испаничууд уурхай, мал аж ахиу хєгжvvлж, Англи Францууд гэрээ хэлэлцээрийн дагуу авчирсан vйлчлэгч нар болон цагаан арьстан ажиллах хvчний тусламжтайгаар газар тариалан эрхэлж, Голландууд тэдгээрийн хоорондох худалдаа зуучлалыг гардан явуулж байв. Арлуудын колончилон эзэлж байсан єрнийн орнуудын тєлєєлєгчид эх газрын єєр єєрийн орны нийгмийн тогтолцоо, хэл, шашин шvтлэг. ёс заншил, амьтан ургамалыг ч мєн єєрсєдтэйгєє хамт авчирч Карибийн бvс нутаг дах єєр єєрийн улсын тасархайг бий болгож байлаа. Харин "элсэн чихэрийн хувьсгал" хэмээн энэ зvгийн тvvх бичигт нэрлэгддэг 17-р зууны эхэн vеээс эхлэн энэ зууны эхийг хvртэл эдгээр арлуудын тєлєєх ил далд цустай цусгvй тэмцэл тэдгээр улсуудын хооронд єрнєжээ. Бvр анх 1515 онд Испаничууд энэ нутагт ургуулсан элсэн чихэрийн дээжээ эх газарт хvргvvлж тэр нь эзэн хааны сэтгэлд ихэд нийцэж байсан ч ажиллах хvчний дутуу дулимаг байдлаас болоод хvссэн эрэлтийг хангах хэмжээнд нийлvvлж чадахгvй байв. Тэр vед єндєр бvтээмжтэй машин техник байсангvй, ажлыг нугалах гол хvч нь хvний улаан гар байлаа. Тэдэнд vг дуугvй єдєр шєнгєгvй ажиллаж байдаг хvн-машин хэрэгтэй байв. Тийм хvмvvс нь Африкт тивд vй олноороо амьдрах хvчирхэгжин хєгжиж амжаагvй хар арьстууд болж таарлаа. Хєєрхий тэднийг эх нутаг, элгэн садан, тvvх соёл, ёс заншлаас нь тас татан салгаж хэлийг нь vл ойлгох хэрцгий балмад эздийн гар дор зєвхєн энэ арлуудад ч биш эх газрын Америк руу vй олноор нь авчирсан аж. Ёстой л ташуурын далайлтаар бvгдийг ойлгон ажиллаж байсан тэднээс мєн ч олон нь хатуу хvнд нєхцлийн аяыг даалгvй vрэгдэж байв. Боолчуудын хоорондоо харьцдаг хэл нь Кроел (Creole) хэмээн нэрлэгдэх одоог хvртэл ихэнхи арлуудад албан бус байдлаар хэрэглэгддэг нэгэн хэл. Хvн л болохоор тэд єєр хоорондоо уулзаж учрах зовлон жаргалаа хуваалцах хvсэл мєрєєдєл байсан нь мэдээж. Шєнийн цагаар уулзаж бие биедээ vзэж харсан сурсан мэдсэнээ зааж vзvvлж, дуу дуулж бvжиг vсэрнэ. Тэд ингэж л єнєє цагийн Карибын орнуудын соёл иргэншлийг бий болгох гэж чармайн зvтгэж байсан нь тэр байв. Сvvлд 19-р зуунд Азийн орнуудаас тэр тусмаа энэтхэгээс олон тооны ажиллагчдыг гэрээгээр авчиран ажиллуулж эхэлснээр Карибын нийгэм ахуй Ази зvгийн соёл иргэншилээр нэмэгдэн баяжих нь тэр. Єнєєдєр энэ нутгийн ард тvмэн єєрийн гэсэн амьдралын євєрмєц нэгэн давташгvй хэв маягийг хэдий нь бvрдvvлж чаджээ. Нийгэм эрх зvйн тогтолцоо нь ихэнхдээ колончлон эзэлж байсан улс орныхтойгоо тєстэй байдаг ч амьдралын хэв маяг нь тив тивийн vндэстнvvдийн зан vйл амьдралын хэв маягийн хольц гэлтэй. Тэгээд ч энэ нутагт "Хvн олон янз байж болно, харин ард тvмэн гэдэг нэг л зvйл" гэсэн vг тархсан биз ээ. 19-р зууны сvvлээс боолын нийгмийг халж энэ зууны дунд хагасаас эдгээр орнуудад бие даан тусгаар хєгжих vйл явц єргєнєєр дэлгэрснээр Карибын бvс нутагт одоогоор 30 гаруй бие даасан улс бий болжээ. Гэвч "vхсэн буурын толгойноос амьд ат айдаг" гэдэгчлэн эдгээр орнуудын урьдын колончилж байсан орнуудаасаа хамаарах байдал, тэдгээрийн vл vзэгдэх гарын дор vйл ажиллагаагаа явуулах нь нэн тvгээмэл. Мєн энд хараат байдлаар єдийг хvрч тухайн орныхоо энэ бїс нутаг дах нэгэн тасархай болон оршин тогтнож буй арлууд ч мэр сэр байна. Тэдгээрээс тоймтой хэдийг дурьдвал тєв ба тєв хойд хэсгээр орших Франц улсын тасархай Гувадерлуп, Мартиники хэмээх хоёр арал, тэр бvv хэл Франц болон Голланд улсын харъяалалд хоёр хуваагдан орших Сайнт Мартин ба Сайнт Маартин хэмээх жижиг арал Их Британын эзэмшлийн Вержин арлууд гээд олон арлууд байна. Бvр дэлхийн нэртэй баячуудын хувийн арлууд ч байдаг аж. Эдгээр арлуудад эх газрын тэдгээр улсын хууль дvрэм яг тэр чигээрээ vйлчлэх ба ирж очиход ч тусгаар бусад арлуудынхаа адил виза энэ тэр гэх ойлголт vгvй. Тухайлбал Францаас харъяа эндэхийн нэг аралдаа эрэх нь газар хол далай тэнгис дээгvvр л гатлахаас биш манайхаар бол эгээ л хотын тєвєєс аль нэг аймгийн тєв орохтой адил аа.

Улс орон гэхээр тодорхой газар нутагт олон зууны тvvх сурвалжтай vе дамжин амьдарч буй нэг хэл язгуурын vндэс угсаатныг хэлэх юм хэмээн хvvхэд ахуйгаас толгойд шингэсэн тєсєєлєл маань биш болж таарав. Vгvй гэдгийг энэ хэдэн алга дарам газар дээр vхрийн бєєр мэт холилдсон тив тивийн хvмvvсийн цуглуулга болох улсууд бэлхэнээ нотлоодхов. Энд ер нь хачин сонин байдлаар бїрэлдэн тогтсон улс их. Энд би нэг жишээ дурьдая. Дээр дурьдсан нэг талыг нь Сайнт Мартин нєгєє талыг нь Сайнт Маартин хэмээн нэрлэх арал нь нийтдээ ердєє л Улаанбаатар хотын маань ч нутаг дэвсгэрээс ихгvй газартай мєн л нийслэлийн маань хїн амаас олонгvй хvн амтай. Тийм байдал хоёр єєр тєр засаг тогтон хоёр єєр хэл яриа хоёр єєр мєнгєн тэмдэгт vгvй ер улс орон гэхээр ялгагдаж болох юу байна тэр бvрээрээ ялгаатай гэнэ. Гэхдээ мэдээж байгаль эхийн заяасан нэг л алга дарам газар байрлах болохоор хамтран ажиллаж нэгсэн нийлэхгvй гээд ч хаа холдохов. Энд нааш цааш нэвтрэхэд буутай цэрэг саадаглан хил зааг тогтоон гаалийн ажилтнууд хармай хот тор савыг нь нэгжээд байхгvй.

Єєр нэгэн сонин зvйл нь арал улсуудын иргэдийн ярих хэл нь тэдгээр арлуудыг булаалдан эзэлж байсан улсуудын хэл ярианы холимог гэлтэй. Тухайлбал Сайнт Льюс арал нь Франц Англи хоёр улсын хооронд 14 удаа шилжин эзлэгдэж байсан бєгєєд одоо ерєнхийдєє Англи хэлтэй гэх боловч асар олон Франц vгс vгсийн санд нь vлдсэн аж. "1 сар болоод ч юм уу 1 жил болоод л улс орных нь албан ёсны хэл єєрчлєгдєєд байсан болохоор уугуул иргэд нь бараг л ямар хэлээр ярихаа мэдэхээ байж будилж байсан биз ээ" хэмээн нэгэн найз маань хошигнож байсан юм. Vнэн ч биз.

Хvн амын нягтрал энэ бїс нутагт маш єндєр. Энэхvv бvс нутаг дах нийт 200000 гаруй хавтгай дєрвєлжин хуурай газарт ойролцоогоор 33 сая хvн амьдарч байгаа нь дунджаар нэг хавтгай дєрвєлжин километр нутагт 200 орчим хvн ноогдож байна гэсэн vг.

Карибын арал улсын хvн амын дундаж нь 200000 хавьцаа. Арьсны єнгєєр харууд давамгайлна. Одоо тэд єєрсдийгєє энэ нутгийн уугуул иргэд хэмээн нэрлэнэ. Африк гарлын хар арьстан гэдгийн зэрэгцээ Кариб гарлын хар арьстан гэсэн ойлголт олон улсын хэллэгт хэдийнээ нэвтэрсэн зvйл. Уг нь бол уугуулд иргэд нь Азиас анхлан очсон бидний євєг байсан юм л даа. Vvнийг тодорхой ном судар уншиж судалсан нэг нь л хэлэхээс буугаад мордсон жирийн хvн бол харууд л уугуул хvмvvс нь юм даа гэж ойлгогдохоор. Карибын орнуудын тvvх vvсэл товчхондоо ийм ажгуу.